كتاب درآمدي بر پيشينه پزشكي اصفهان

قسمتي از مقدمه كتاب:

... اما آنچه که باعث نگارش اين کتاب شد اين بود که در سال 1385 ، به مدت 6 ماه، به همت مركز صدا و سيماي استان اصفهان، برنامه اي راديويي با عنوان « پيشينه پزشكي اصفهان »  تهيه مي شد که نويسنده اين سطور به عنوان كارشناس در آن حضور داشته و در آن  به مبحث سابقه طب و طبابت در ايران، با تاكيد بر تاريخ پزشكي اصفهان، پرداخته مي شد. پس از پخش چند برنامه از اين مجموعه، به دليل استقبال شنوندگان، و ضرورت حفظ توجه علاقه مندان به مقوله تاريخ پزشکي، و گشايش مجرايي براي ورود محققين بدين مبحث، تصميم گرفته شد تا ما حصل اين گفتگوها با کمي جرح و تعديل و گردآوري مطالب تکميلي، به صورت كتابي قابل عرضه آماده چاپ شود.

براي انجام اين كار ابتدا به منابع چاپي و کليه کتبي که  به گونه اي با تاريخ پزشكي مرتبط بود، مراجعه شد و هر آنچه را كه مربوط به اصفهان بود ، استخراج گشت. بدين ترتيب، چارچوب اوليه كتاب به دست آمد و قسمتهاي كهن تاريخ پزشكي تا حدي كه ممكن بود، روشن شد. براي تدوين قسمتهاي معاصر، بخصوص از اواخر دوران قاجار به بعد، اطلاعات و اسنادي نياز بود  که بدين جهت از کليه دوستان درخواست شد تا اسناد، عكسها و خاطراتي كه در مورد تاريخ طب و طبابت در ايران دارند، ارسال كنند. در اين مورد آقاي دكتر ابراهيم اسفندياري مطلبي را به همراه چند قطعه عكس، در مورد زندگي نامه مرحوم دكتر حكمي در اختيار نويسنده قرار داد، كه  لازم است از اهتمام ايشان به اين امر، تشكر نمايم.

پس از آن به فهرست پايان نامه ها ي موجود در دانشگاه مراجعه شد که در اين ميان با يک عنوان پايان نامه در مورد تاريخچه دانشكده پزشكي اصفهان برخورد نمودم كه متاسفانه چون مربوط به حدود 40 سال پيش بود، دسترسي به آن غير ممکن بود.

بدين ترتيب با وجود قلت منابع و با توجه به اينکه موضوع اين کتاب بيشتر مبتني بر تاريخ پزشکي اصفهان تا اوائل تاسيس دانشکده پزشکي مي باشد، تصميم بر اين شد تا هر آنچه را كه حاصل كنكاش و جستجوي در منابع بود ، به همراه گردآوري برخي اطلاعات به دست آمده از مطلعين و پيشکسوتان، بر روي كاغذ آورده شود، بدان اميد كه  فتح باب و انگيزه اي گردد براي كليه انديشمندان و محققاني كه در اين مورد صاحب نظر هستند تا اسناد و مدارك و يافته هاي خود را مدون نموده و براي چاپ و عرضه آماده نمايند تا ان شاالله کتاب را در چاپ هاي بعدي، غني تر و پربارتر از آنچه هست مشاهده فرمايند و حق مطلب، آنچنان كه شايسته شهر زيبا و فرهنگي اصفهان است، ادا گردد...

 

 

سمینار بین المللی تاج محل

دوست عزیزی از من خواسته بود که در مورد سفری که اخیرا به هندوستان داشتم، سفرنامه بنویسم.حقیقت این است که در هندوستان هر آنچه را که تصورش را بکنی و یا نکنی با چشم می بینی! می شود در یک جمله گفت که یک میان پرده از تاریخ تمدن بشر است. هندوستان قابل توصیف نیست، آنرا باید دید.

در این پست چکیده مقاله ای که در سمینار ارائه دادم گذاشتم، و همچنین قصد داشتم یک گزارش تصویری که شاید برای خوانندگان جالب باشد، بگذارم ولی متاسفانه اختلال اینترنت مانع از انجام این کار شد. امیدوارم که بزودی این امکان فراهم شود.

A statistical survey on views of Iranian web log writers

 about Tajmahal

Abstract:

     Tajmhal is not only a great building, but also is a symbol.  This symbol doesn’t only belong to India. Because, the love and friendship is a common characteristic among all human beings and one of the reasons for constructing this shrine was demonstration of king to his wife. Thus, this building is a joint symbol for all human beings that make love.

      Of all the other countries, Iranian people own it to themselves much more. Perhaps because, this shrine has been constructed for an Iranian queen.  Besides, the most of its builders and architects are Iranian, also some of the materials and stones used in it have been carried there from Iran.

       Today, by developing technology of internet and using the virtual spaces, some of the Iranian web log writers that mostly include youths, there are subjects related to Tajmahal on their web logs.

        In this article, in addition to surveying these web logs, I try to present the statistical information about them, too. Some items that will be studied statistically include:

-                      Of all people who write about cultural, historical and architect areas, how many have considered to Tajmahal?

-                      Those who have mentioned Tajmahal in their writings, which characteristics have they considered?

-                      How many positive and negative ideas about Tajmahal are there in the Iranian web logs?

-                      How many Iranian web log writers have accepted Tajmahal as a factor for strengthening cultural relationship between Iran and India?    

Key words: Tajmahal – Iran - web log writers

 

انتشار یک نسخه خطی

قسمتی از مقدمه کتاب

... این کتاب که توسط منصوربنمحمد، یکی از پزشکان اوائل دوران تیموری نوشته شده و به امیرزاده پیرمحمدبهادر پسر عمر شیخ و نوه امیر تیمور گورکانی، تقدیم گردیده است، نمونه خوبی از تحول رو به جلویی است که در این دوران، در برخی از شاخههای علوم با آن مواجه بودهایم. اکنون که آقای دکتر مسعود کثیری به عنوان یک پزشک و همچنین دانشجوی دوره دکتری تاریخ، اقدام به معرفی این نسخه خطی با ارزش نموده است، امیدوارم که این کار ایشان آغازی بر شناسایی هر چه بهتر و قضاوتی ژرف تر در خصوص میراث علمی و فرهنگی گذشته این سرزمین باشد.

 حسین میرجعفری

زمستان 1387

 

A short history of Anatomy

Probably the first medical information on anatomy came to Muslims by translation of Galen’s works. But Galen himself believed that Hippocrates was more skillful than him in anatomy (Inb Ishaq Risalah, p. 95). Galen, in addition to writing a lot of medical books, introduced principles of anatomy as a branch of medicine and theology for future physicians and it seems that his ideas was fully accepted by physicians after him for many years. Based on the historical writings, a total of 12 books and articles on anatomy were remained from Galen, and were used by medical physicians after him. Hunayn bin Ishaq who translated some of Galen’s books on anatomy for Yuhana bin Masuyeh from Greek to Seryani believes that Galen’s principles of anatomy include 14 parts

  Arms’ muscles and ligaments

  Legs’ muscles and ligaments

  Nerves and veins of the arms and legs

 Muscles moving two cheeks, two lips, lower chin, head, neck and the two shoulders

  Muscles of the chest, belly and back

  Digestion organs (stomach, entrails, liver, spleen, …)

  Breathing organs

  Heart organs

  Nose and spinal cords

 Eyes, tongue and esophagus

 Larynx and hyoid

 Reproductive organs

 Pulsing and non-pulsing arteries

Nasal nerves

 Spinal nerves

In spite of this strong background and valuable works in the past, and also the existence of universities and advanced medical centers and hospitals in the old times, anatomy did not grow beyond Galen’s works and writings and we may say that it stopped in those first steps. Regardless of the cause of this decline, preventive role of religions, particularly the religious beliefs of Church authorities and then Muslim leaders should account for it. Even Gondi Shapur University which was the greatest center of medical studies in ancient Iran could not do much and make any progress in this field because it was administered by Nestorians and based on Christian principles and rituals. Therefore, in spite of outstanding professional physicians of Gondi Shapur, we can’t find any known anatomist graduated from this university (Elgood, p 365).

In the early centuries of Islam, following the decline of medical sciences, anatomy as a branch of medical sciences stopped as well and there was no progress on this subject. As we know, one of the most ambiguous and dark periods of Iranian history is the one and a half century of Omavis' domination. There is little knowledge of what happened in social, cultural and scientific fields in this era and indeed we can say that there is no valid resource and references to study the history of science in this period. As A S Kenedi says: “Actually our knowledge about science during sassanids is more than what we know about science in the first 100 years of Arab’s domination” (Cambridge 1381, p. 218).

The shadow of this darkness is over all aspects of Iranian history in this era and has caused various and sometimes controversial discussions among historians; so that some call Arabs an illiterate nation who had no care about science; even called them enemy of science and knowledge and believe that Muslims killed scientists and destroyed libraries wherever they went. Some others consider the Islamic advices on the necessity of learning sciences and developing knowledge and called Muslims the supporters of knowledge and science.

As resources imply, we can say for sure that Muslims did not killed, destroyed or burned books when they entered Gondi Shapur, but they behaved very nicely towards people and left medicine school in the hands of Christian professors. Some writers such as Seyed Husein Nasr even believe that the scientific movement of Gondi Shapur continued and developed in a wider range (ibid, p. 330). It is obvious that after the Arab conquest of Iran there are a period of silence in scientific activities especially medical sciences. We have no information about whatever we can call scientific activity during Omavis' ruling era in Damascus and regarding medical sciences, although we know that Gondi Shapur School existed and its activities continued, we have no information about how it continued and how its scientific movements went on. As Elgood says there is not even one name in the history of that era showing the school activity within the time from Hareth bin Kaldah’s return to Prophet until the invitation of First Georgis by Mansur Davaniqi (Elgood, p. 91).

What is the reason for this silence and darkness? Did the scientific activities continued and developed the same way as it was during sassanids, but there is no valid document about it because they are lost? Or did the scientific activities slow down and eventually stop after the domination of Arabs and therefore there is a silence on the scientific movement of this era especially in the field of medical sciences?

It seems that the second hypothesis is closer to reality based on what happened during this period of 150 years. There are several reasons for this. First, it is obvious that the conquring Arabs had nothing in the field of science and culture to offer to the Iranian civilization. There are few resources about the condition of science and medicine in Arabia at the time when Islam emerged. And if there was any, it is lost now and we have no access to it. If we put away the medical works wrote afterwards, there is nothing except scattered hints in Arab poetry and in Quran (Ibid, p. 83). The second reason is the relation between conquerors and defeated nation in this field. If we accept that development of scientific activities during the history has always been through the support of governments and local rulers, and that such activities have not been possible without their financial help and encouragement, and if we accept that we Iranians were defeated – even if we don’t like it- and Arabs were looking at us with the eyes of a conqueror, we should not expect the blossoming of knowledge and science, especially medical sciences in this period. Throughout Omavi era, Iran was involved in various wars and rebels, each of which could cause scientists and physicians to care for their lives and belongings and even their social status rather than scientific activities. Since Iran was a defeated land, Arabs were looking at Iran as a place to expand Islam and use as a wealth resource for their government’s expenses and a potential center in which rebellions and those unhappy with Islamic government could find shelter. Therefore, with such a viewpoint, there was no room for developing knowledge and sciences. In this regard Victor Danner says: “At first (Omavi era) there was little attention to the Iranian part of Islamic world, because the main lands where the leaders were included first in Hijaz and later in Damascus and Baghdad. This was to some extent due to the emergence of Islam in Hijaz and then changing the capital and moving the cultural centers to other areas” (Cambridge, 1381, p. 320).

Considering above points and accepting that in that era Iran was not an independent country, but was a part of Islamic government, which was out of the central part, we can justify the cause of these 200 years of scientific decline, cultural silence, historical ambiguity or as Zarinkub says two centuries of silence.”

When the Omavi government collapsed and Abasid came to power, the propagation of the attitude they created on social class and nobility of Arabs over Persians was weakened and Muslim rulers had more interest in presence of non-Arabs in their government. One of the obvious examples of this interest is the presence of Iranian physicians in the caliphate system from Mansur time on. This presence was so strong that some writers believe that the position of ministry formed in the beginning of Abasid era was often that of physicians (Elgood, p. 92). But this author might not have noticed that in those times scientists were not limiting themselves to one or some branches of science and usually were knowledgeable in all sciences of the time particularly medicine.

Anyway in this era we can see new changes in the field of science especially medicine. Anatomy as a branch of medical sciences, also get out of isolation and the first practical move in anatomy was carried out in the Islamic era, but not on human being. Yuhana bin Masuyeh was maybe the first physician who studied anatomy in the Islamic era and for this reason, he brought up a monkey and did the anatomy on it and wrote a book based on that, which even though was the most famous and important book of the time, there is no trace of it now (Tabaqat al-Atebba, v 1, p 178). After Yuhana’s activities, there was no more activity on the field for centuries and it remained in the same spot. Although anatomy was a connecting point of medicine and theology and some philosophers were also interested in it because of explanation of divine wisdom, outstanding philosophers and physicians such as Ali bin Abbas Ahvazi and Ibn Sina couldn’t add anything to it and just mentioned the information they got from their formers. The main cause of this downward can be found in an introduction that Ibn Nafis wrote to Ibn Sina’s book. He believes that religious prohibition of anatomy and our affectionate feeling for dead people are the two obstacles for progress of anatomy (Elgood, p. 368).

 

Mansur bin Mohammad and the Shift in anatomy

The stop of anatomy, because of the obstacles mentioned above, continued for centuries. Although in these years, once in a while we can find some writings on the topic and some physicians such as Faqih Najm al-Din Mahmoud Shirazi wrote some books on anatomy, none of these works brought an outstanding progress in the field until the time Mansur bin Mohammad bin Ahmad bin Yusef bin Elyas Shirazi wrote the first picture book in Farsi and presented to Amir Pir Mohammad Bahador, the grandson of Amir Teimur Gurkan and for the first time made a big shift in the science of human anatomy. This work was so unique in Islamic world because not only had a variety of topics and innovative method of categorization and presentation of anatomy, but also added pictures to it. The author ignored some religious regulations on the prohibition of drawing human picture and benefited from the art of drawing to produce a beautiful picture book. Although scientists and physicians used very simple drawings to explain anatomy, some believe that the first person who made a shift in human anatomy using drawing art was Leonardo DaVinci who lived in 1452-1519. However, it is not explained yet that within the Islamic world, Mansur bin Mohammad was the first person who could put away religious regulations both in human anatomy and drawing human picture to create the first picture book of anatomy with a new style. Meanwhile, considering that he lived 100 years before DaVinci, he was the pioneer in this task.

This famous physician was grandson of Moulana Jalal al-Din Ahmad bin Yusef bin Elyas Shirazi and a great grandson of brother of Najm al-Din Mahmoud bin Elyas, who was a famous physician in Shiraz. It seems that he was born in a famous family of outstanding physicians and enjoyed this family treasure for education and learning. According to the writer of Ganjineh Baharestan, the family tree of Mansur in the introduction to Ghiyathiyeh Book is as follow:

Their great grandfather was called Mohammad who had a son called Shir-barik whose son was Sayen al-din Elyas. Sayn al-din had not only a religious and mystical position, but was famous in medical science as well, according to the writings of his children. Sayen al-Din had two sons, Najm al-Din Mahmoud the author of famous book of Ghiyathiyeh and Yusef. Yusef had a son called Jalal al-Din Ahmad who was perfect in medicine and Sufism according to the author of Ganjineh Baharestan. One of Ahmad’s son was Mohammad and he was the father of Mansur the author of this book (Ganjineh Baharestan, p. 35).

There is a disagreement between authors about the number of books Mansur wrote. The author of book History of Iranian Medicine and Eastern lands of Caliphate, there are 3 books known from Mansur titled: “Ghiyathiyeh”, “Kefayah Mojahediyah” and the anatomy book. He believes that there is a unique volume of Ghiyathiyeh in Kalkatah (Elgood, p. 390). But some others think that Ghiyathiyeh is written by Najm al-Din Mahmoud and Mansure’s book is called “Chinese Wood Book” (Monzavi, p. 3375). Kefayah is written by the name of Mojahid al-Saltanah va al-Din Soltan Zein al-Abedin bin Shah Shoja who was the ruler of Fars between 786 to 793 Hijrah calendar and that is why it is called Mohahediyah (Mir, p. 155). This book was printed by stone printing in Lekenhu India in 1873. Another book by him which seems to be famous as “Tashrih al-badan” or “Tashrih al-abdan” is the present book of which just a few volumes are available. Mohammad Taqi Mir in the book Famous physicians of Pars writes about Mansur bin Mohammad that:

“In the list of Bochet, second volume, under the manuscripts in National Museum of Paris, there is a book entitled Tashrih al-Badan (human anatomy) by Mansur bin Mohammad bin Ahmad bin Yusef bin Elyas Shirazi and also in India Office Library in London, I saw another volume of this book entitled “Tashrih Mansuri” (anatomy by Mansur) which was presented to Amir Zahed Pir Mohammad Bahador Khan (Mir, p. 233).

According to Ahmad Monzavi, there are some other volumes of this book in Iran, Turkey and India (Monzavi, p. 3376) with different dates of copying, which shows that this book has been a formal reference of anatomy studies for years.

Based on the existing information, this book is corrected, compared and printed in Iran twice so far. One in 1383 solar calendar by the Institution of Islamic Studies under the title of Anatomy of Human body, and the other in 1385 by Collection of Islamic treasures Publications under the title of Tashrih al-abdan. Considering this issue, and considering the significant progress of anatomy, and that these books nowadays has no scientific values, and just have historical and artistic values, it might be unnecessary to reprint these books by correction. But a while ago, my dear friend Dr Esfandyari showed me a manuscript of Anatomy from his private library. Since that copy had no date and title, after reading the introduction I found that it was a copy of Tashrih by Mansur bin Mohammad with some special features. It was of high artistic values because of writer’s beautiful hand writing and also the book had an Arabic writing in margins by a physician called Mohsen Kashi about whom we couldn’t find any information. Considering the artistic and historical value of this copy, we decided to print it in the same beautiful look and in limited numbers to be used by researchers and artists.

This book includes a presenting explanation and 7 chapters. In the presenting explanation, the author first thanks and worships God, then introduce himself as Mansur bin Mohammad bin Ahmad and presents the book to Sultan bin Sultan Zia al-haqq va al-Saltanah va al-Donya va al-Din Morzadeh Pir Mohammad Bahador. After this, the first part comes, which is an introduction and in this part we find a long discussion about the wisdom of creating human being in which the ideas of old sages in this regard. After this introduction, the first chapter is about anatomy of skeleton system, explaining the number of bones in body, which is mentioned as 248 bones. Second chapter entitled “about nerves and its types”, explains the nerve system and explicates nerves which start from brain and there are 7 of them and spinal nerves which he knows 31 pairs of them. The third chapter of the book entitled “about muscles and how they are” introduces the structure of muscles and their different forms as well as the number of muscles in body. Fourth chapter is called “about veins and arteries” and discusses sets of veins and various parts of them. It is interesting that in that time because the blood system was not known, they believed that the origin of veins was liver and they deliver the natural substance of body from liver to other parts of the body. The fifth chapter entitled “about arteries and their types” explains the arterial system and introduces the task of heart and arteries to deliver air and life substance to various parts of the body. The titles of the last chapter is “about organs and how a fetus is born” and it shows that in old medicine embryology was part of anatomy. This chapter of the book explains pregnancy and embryology and is a complicated long discussion.

At the end, I should express my appreciation and thank to Dr Adibi the vice-president of Isfahan University of Medical Sciences in research and Dr Keivanara, the Head of Research Center of Health and Humanities who supported this work.

 

Masoud Kasiri

MD and PhD student of History

Winter 2008-09

معرفی سند

سندی از اوضاع اجتماعی گلپایگان پس از مشروطه

زمینه سازی گسترده در شهرهای کوچک برای جایگزینی نوعی دیکتاتوری زیر نفوذ، به جای نظام مشروطیت، برای رسیدن به اهدافی خاص، از جمله مسائلی است که در بررسی تاریخ معاصر ایران تا حد زیادی مهجور و کم اهمیت تلقی گشته است. در این میان انتشار و تبیین اسناد زیادی که در این خصوص در بایگانی های مختلف وجود دارد، تا حد زیادی می تواند این گوشه مبهم از تاریخ ایران را روشن نماید.

در مقاله حاضر که در فصلنامه گنجینه اسناد به چاپ رسیده است سعی بر این است تا ابتدا به معرفی مختصری از جوانب مختلف تاریخ شهرستان گلپایگان پرداخته و پس از آن به کمک منابع موجود به بررسی سیمای اجتماعی و اقتصادی مردم این شهر، در آستانه انقلاب مشروطیت بپردازیم. در مبحث بعد بصورت مختصر به شرایط سیاسی-اجتماعی ایجاد شده پس از مشروطیت، در این شهرپرداخته و دلایل نارضایتی مردم از این وضعیت تحت بررسی قرار گرفته است.

 در پایان سعی شده تا بوسیله معرفی یک سند، وضعیت امنیت در حدود سال 1300 هجری شمسی بررسی شده و دیدگاه مردم نسبت به حضور نظامیان به عنوان متولیان امنیت مورد بررسی قرار گیرد.

قرنطینه های مرز ایران و عثمانی

 

 این مقاله در همایش بین المللی تاریخ پزشکی در کشور ترکیه پذیرفته شد 

 

 

The examination of problems about quarantine in the frontiers of Iran and ottoman at Naser Alldin Shah’s period (1848 – 1896)

 

 

  Author: Masood, Exiri, M.A  in history (Isfahan, university);M.D in medicine

 

Abstract:

The development of economic relation among different world’s nation, increase in commercial exchanges and coming and going between them, cause many problems from the point of view of health. The appearance of significant diseases such as plague and cholera; is an instance of such problems. These important diseases had spread via such relations. One of the prevention’s ways of the appearance of such disease was quarantine. All counties get involved in commerce and those had common borders, had special attention on set up quarantine. Iran and Turkey had always special attention on quarantine, for existence long common borders.

But ever there were some problems for set up quarantine; because it made many limitations for- frontiersman, merchants and pilgrims who had to pass from borders to pilgrimage holy places. Such problems led to correspond between Iran and Turkey’s responsible persons. Fortunately many of these official correspondences are available.

In this research is attempted to examine this subject by use of documents and papers which exist from past tense. Also in this research some instance examine more than others; they involve reasons of set up quarantine in Iran and Turkey’s borders and to examine problems which were result of set up quarantine and these problems exist for two government, frontiersman and pilgrim.

 

 

Key words: quarantine, Ottoman, Iran, cholera

          

 

بهداشت و درمان قزوين در عصر صفوي

 

 بررسي وضعيت بهداشت و درمان پايتخت

در عصر شاه طهماسب اول

 

اين مقاله در كنگره بين المللي قزوين عصر صفوي پذيرفته شد

 

چكيده مقاله

دوران استقرار سلسله صفويه در ايران ، شروع يك دوره از امنيت و آرامشي بود كه در پناه آن و همچنين در پناه ايجاد وحدت ملي از طريق اعلام مذهب رسمي مشترك ، پايه هاي بسياري از تغيير و تحولات اجتماعي ، ريخته شد.

گرچه پس از سپري شدن دوره اوليه تاسيس حكومت ، توسط شاه اسماعيل اول ، دوره استقرار زير بناهاي پادشاهي صفويه ، در شهر قزوين ريخته شد ، ولي عظمت و شكوهي كه شاه عباس كبير در شهر اصفهان بوجود آورد ، مانع از اين گشت تا محققين ، انديشمندان و نويسندگان ، به دوران اوليه حكومت سلسله صفويه در قزوين بپردازند. شايد ، اگرشهر قزوين هم ستايشگري چون شاردن داشت و اگر رفتار خشك مذهبي شاه طهماسب ، نظير آنچه با آنتوني جنكينسون نمود ، باعث عدم ورود جهانگردان به قزوين نشده بود ، امروز اطلاعات ما در مورد بافت اجتماعي شهر ، بيش از امروز بود. به هر حال بيش از نيم قرن حكومت طهماسب اول  ، لزوم ايجاد مراكز و تاسيسات پيچيده شهري و اصلاح در امور اجتماعي مردم را ايجاب مي نمود.

 يكي از نيازهاي اوليه مردم ، رسيدگي به وضع بهداشت و درمان و نظارت بر امور پزشكي بود. بديهي است شهر نشيني ، آنهم با مقياس وسيعي در حد آنچه كه ما در دوران صفويه مي بينيم ، نياز به اسباب و آلات پيچيده و برنامه ريزي گسترده در همه زمينه ها ، به خصوص در امور پزشكي دارد.

 در اين مقاله من سعي دارم علاوه بر روشن نمودن وضع بهداشت و درمان در پايتخت صفويه ، در زمان طهماسب اول ، كارها و اصلاحات انجام شده در زمينه مسائل پزشكي ، در اين زمان را بررسي نموده و به ذكر پزشكان نامي اين دوران كه اكثرا ساكن پايتخت بوده اند ، پردازم.

 

واژه هاي كليدي:

شاه طهماسب ، قزوين ، پزشكي ، شربت خانه

مقدمه

حكومت صفويه را شايد بتوان اولين حكومت فراگير ملي پس از اسلام در ايران ، دانست كه ضمن پايه ريزي اصول حكومت بر اساس مذهب ، بر تماميت ارضي كشور هم تاكيد خاص داشت. رواج شهرنشيني يكي از خصوصيات عمده اين دوران است. تشكيل شهرهاي بزرگ با اقبال عمومي مواجه شده و جمعيت زيادي به سوي آنها هجوم آوردند. ورود جمعيت زياد به يك منطقه و رواج شهرنشيني خود به خود باعث بوجود آمدن قوانين پيچيده و وضع مقررات خاص مي شود كه به نوعي ايجاد چنين قوانيني و نظارت بر حسن اجراي آن بر عهده حكومت هاست. الزاما پرداختن به مسئله بهداشت و درمان هم به دليل اينكه يكي از نيازهاي اوليه انسان مي باشد ، در راس چنين اموري قرار مي گيرد.

شهر قزوين گرچه قبل از اينكه توسط شاه طهماسب به عنوان پايتخت انتخاب گردد ، يكي از شهرهاي بزرگ ايران بود ، ولي زماني كه در سال 962 هجري قمري به عنوان پايتخت رسمي انتخاب شد ، جمعيت زيادي كه قسمتي از آنان از درباريان و وابستگان شاه بودند به آن شهر وارد شدند. بديهي است كه ورود چنين جمعيتي به آن شهر الزاما مي بايست همراه با سازماندهي در امور بهداشتي و درماني باشد. آنچه كه در اين مقاله به دنبال آن هستيم يافتن پاسخي براي اين پرسشهاست كه:

-         سير تحولات طب اسلامي تا دوران صفويه چگونه بوده است؟

-          نقش حكومت صفويه در تحولات علم طب چگونه بود؟

-         سازمان پزشكي و موسسات وابسته به آن در زمان طهماسب ، در شهر قزوين چگونه شكل گرفته بود؟

-         پزشكان نامي در دربار طهماسب چه كساني بوده و نقش آنان در تحولات علم طب چه بود؟

براي رسيدن به پاسخ اين پرسشها ناگزير از بررسي كليه منابعي بوديم كه به نحوي در مورد طب اسلامي اظهار نظر مي كند. بديهي است كه گرچه سير تحولات علم ، مرز بنديهاي مشخصي مانند آنچه كه براي حكومتها ، به عنوان مرز بندي سياسي قائل هستيم ، ندارد ولي بي تاثير از تغييرو تحولات سياسي و حمايت حكومتها از عالمان و دانشمندان نيست. لذا در اين مقاله من سعي نمودم براي اينكه خواننده از پيشينه ذهني مناسبي از منحني تحولات علمي تا آنزمان مطلع باشد ، ابتدا بسيار فشرده به اين بحث پرداخته و سپس به بررسي وضعيت بهداشت و درمان در عصر صفوي و دوران حكومت شاه طهماسب در قزوين بپردازيم.

در پايان اين مقدمه كوتاه ناچار به ذكر اين مشكل عمده بر سر راه محققين علاقه مند به موضوعات اجتماعي هستم كه متاسفانه عمده تاريخ ما تاريخ پادشاهان و وقايع سياسي دوران آنهاست. از اين رو منابع و شواهد ما براي انجام چنين تحقيقاتي بسيار محدود و ناقص است. اميدواريم كه با برگزاري چنين همايشهايي محققين و پژوهشگران تشويق گردند تا از خلال منابع محدود و بررسي اسناد موجود تا حد ممكن تاريخ اجتماعي ايران را كه سخت مشتاق دانستن آن هستيم ، روشن گردانند.

 

طب اسلامي از آغاز تا دوران صفويه

هر گونه بيان و اظهار نظري در خصوص تاريخ طب ايران ، نا خودآگاه نام جندي شاپور  و دانشگاه پرآوازه آنرا در ذهن انسان زنده مي نمايد.نقش غير قابل انكاري كه اين شهر در جمع آوري و تكوين علوم دنياي قديم و بخصوص علم طب دارد ، بر هيچ محقق پوشيده نيست.

منظور اوليه از تجديد بناي اين شهر ، ايجاد مسكني براي استقرار اسيران رومي و يوناني و استفاده از تخصص هاي آنان بود.اما چه چيز باعث شد كه در طول زمان اين شهر تا حدودي تغيير كاربري داده و چهره آن به صورت شهري مبتكر و پيشرو در علوم زمان بخصوص علوم يوناني و هندي درآيد؟ به نظر مي رسد كه علت آنرا در دو مقوله مجزا از هم بايد جستجو كرد:

علت اول اهتمام شديدي بود كه پادشاهان ساساني ، كه به نوعي يك حكومت ديني تشكيل داده بودند ، نسبت به جمع آوري كليه بخشهاي پراكنده اوستا و آموزه هاي ديني زرتشتي داشتند. قسمت عمده كتاب مقدس زرتشتيان ، كه بيشترشامل قسمتهاي علمي آن مي باشد ، به دليل حمله اسكندر و پس از آن بي مهري و كم توجهي پارتيان ، پراكنده گشته بود و اكنون ضرورت جمع آوري آن به طرز محسوسي احساس مي شد. [1]

دومين عاملي كه انباشت و پيشرفت علوم دنياي قديم را در اين شهر باعث شد ، ماجراي مهاجرت علماي نسطوري بود كه مقارن اين دوره به جندي شاپور آمده و تحولي عمده در تاريخ آن ايجاد نمودند.

در هر صورت اكثر محققين تمدن اسلامي اعتقاد دارند كه جندي شاپور ، واسطه پيوستن علوم دنياي قديم به علوم اسلامي بود. سيد حسين نصر معتقد است كه :

«پيوستگي بزرگ  ميان طب اسلامي و يوناني را بايد در پزشكي اواخر عصر ساساني خصوصا در مدرسه جندي شاپور جستجو كرد نه اسكندريه . به هنگام ظهور اسلام جندي شاپور بهترين دوران خود را مي گذرانده است. مدرسه مزبور كه مهمترين مركز پزشكي عصر به شمار مي آمد محيطي بود كه مركز تجمع دانشمنداني با مليتهاي گوناگون بود و سنتهاي پزشكي يوناني ، هندي و ايراني را با هم درآميخته زمينه را براي پزشكي اسلامي آماده مي كرد.» [2]

با فروپاشي دولت اموي و روي كار آمدن عباسيان ، نگرش طبقاتي كه در زمان آنها به وجود آمده و برتري عرب را بر عجم تبليغ مي كرد تضعيف شده و خلفا گرايش بيشتري نسبت به حضور عنصر ايراني در دستگاه خلافت پيدا كردند. يكي از مصاديق بارز اين تمايل حضور پزشكان ايراني در دستگاه خلافت از زمان منصور به بعد بود. در كتاب مختصرالدول در خصوص ورود اولين هيئت ايراني به رياست جورجيس بختيشوع ، كه جهت درمان بيماري خليفه دعوت شده بودند ،به دربار چنين نوشته شده است:

«اين هيئت با عزت و احترام مورد استقبال قرار گرفت و چند روز بعد خليفه داستان بيماري اسف انگيز خود را با جورجيس در ميان گذاشت و با كمال خوشوقتي وعده درمان خود را از او استماع كرد . معالجه با موفقيت كامل انجام گرفت و متعاقب آن از جورجيس خواسته شد كه با سمت سر پزشك خليفه در دربار باقي بماند»[3]

اين حضور به عنوان نقطه عطفي براي خاندان بختيشوع و كليه پزشكان غير عرب به حساب مي آيد چون ورود آنان به منزله فتح بابي بود براي حضور ديگر اطباي غير عرب در دستگاه خلافت كه از مهمترين آنها مي توان به خاندان ماسويه طبيب اشاره كرد.

نهضت ترجمه كه از اوائل دوران عباسي شروع شده بود در دوران مامون با شروع به كار بيت الحكمه به اوج خود رسيد. اين دوران به قدري داراي اهميت است كه به جرائت مي توان گفت يكي از اعصار مهم تاريخ پزشكي مي باشد.اشتياق فراواني كه در بين مترجمين ، كه اكثر آنها پزشكان دربار خليفه بودند ، براي ترجمه آثار طبي يوناني وجود داشت و حمايتي كه از طرف خلفاي وقت از اين حركت علمي صورت مي گرفت و دقتي كه مترجمين براي ترجمه اين آثار به كار مي بردند ، همه از جمله عواملي بود كه اين دوران را به دوره اي طلايي در شكوفايي علمي بخصوص علم طبابت تبديل كرد. اهميت اين خيزش علمي، از نظر ترجمه آثار و پيشرفتها ي علوم در حدي است كه برخي نويسندگان اين دوران را معادل دوره تجديد حيات علمي در غرب مي دانند و معتقدند كه مترجمان اروپايي از نظر سبك ترجمه و دقت لازم به مراتب از همكاران عرب خود عقب تر بودند. همانطور كه قبلا نيز گفتم اكثر اين مترجمان پزشكان مسيحي بوده و در دربار خليفه زندگي مي كردند.در كتاب طبقات الطباء نام تعداد زيادي از اين پزشكان ذكر گشته است كه از شاخص ترين آنها مي توان به اسرائيل بن ذكريا ، ثابت بن قره ، يوسف الساهر ، سنان بن ثابت ، هلال بن ابراهيم و . . . اشاره كرد.[4] البته اين رونق در بقيه دوران عباسي حفظ نشد و در مقاطعي پزشكان مجددا در تنگنا قرار گرفتند.

با ورود آل بويه به عرصه سياست و اعمال نفوذ در دستگاه خلافت بار ديگر فضاي نسبتا مناسبي براي تنفس دانش و فرهنگ بوجود آمد و پزشكان مجددا به كارهاي علمي روي آوردند.معزالدوله ديلمي كه اميري با نفوذ و قدرتمند بود و تحت تاثير تمايلات ترك و عرب قرار نداشت ، يك آرامش نسبي جهت علما و پزشكان فراهم آورد. گرچه ارزش علمي دوران او با دوران مامون برابر نبود ولي تشويق و تقويتي كه از پزشكان به عمل مي آورد ، باعث فراهم شدن زمينه اي شد كه در دامان آن پزشكان بزرگي چون ابن سينا و رازي متولد شوند. در واقع قرون چهارم و پنجم يكي از درخشانترين اعصار در تاريخ طب است . اوج و آوازه اين دوران و نامداراني كه در اين مدت پا به عرصه علم و دانش ، به خصوص علم طب گذاشتند، به حدي است كه در تاريخ مشرق زمين بي نظير است. اين شخصيتهاي بزرگ و نامدار نه دست پرورده دستگاه ديوانسالاري اداري و خلافت بودند و نه خود داراي خانداني بزرگ و معروف بودند. هرچند كه آوازه آنان شرق و غرب عالم را فرا گرفت و امروزه هم موجب افتخار هر ايراني و هر پوينده راه علم در هر نقطه از دنيا هستند. ابن العبري در كتاب خود در مورد اين دوران چنين مي گويد:

« بدين ترتيب اين گونه مطالعات و تفكرات كه مرده بودند جاني تازه يافتند و مشتاقان اين حقايق كه پراكنده بودند بار ديگر انجمن آراستند. جوانان به تحصيل و مطالعه تشويق شدند و پيران به ارشاد و تربيت مامور گشتند. ميدان آزاد و وسيع شد و بازار قابليت ها كه قبلا خريدار نداشت گرم و رايج گرديد.» [5]

با افول دوران طلايي طب اسلامي كه متقارن با دوران رازي و بوعلي سينا بود ، ديگر هيچگاه رونق و پيشرفت علمي به حوزه علم طب بازنگشت . با شروع جنگهاي صليبي و شروع اختلافات و چشم و هم چشمي ها در حوزه خلافت بغداد طبقه پزشكان كوشا و محقق كم كم جاي خودشان را به پزشكان متقلب و به دور از حوزه اخلاق سپردند.

به هر صورت تا پيش از حمله مغول آخرين اقدام كم ثمري كه در راه احياء علم و دانش و پزشكي برداشته شد ، تاسيس مدرسه مستنصريه بود كه توسط مستنصر خليفه عباسي بنا شد و در بهترين موقعيت خود حدود 10 نفر دانشجوي پزشكي داشت . البته عمر اين مدرسه هم به درازا نكشيد و بوسيله مغولان به كلي نابود شد و با نابودي آن ، دوران طب اسلامي به سر آمد.

با شروع تهاجم مغولان به ايران شهرهاي آباد ويران شد و بر سر اين سرزمين كهن آن آمد كه همه كم و بيش از آن مطلع بوده و نياز به تكرار آن نيست. آنچه بيانش در اينجا سودمند است ، اين است كه مغولان در عين دوري از كليه مظاهر فرهنگ و سرچشمه هاي علم ، پس از مدتي مراوده با ايرانيان كمي تغيير خلق داده و تا حدي به علم و دانش به خصوص پزشكي علاقه مند شدند. در خصوص علت علاقه مندي آنان به پزشكي ، الگود معتقد است كه :

« بي اطلاعي آنان از مسائل پزشكي وادارشان كرد اسيراني را كه بتوانندافراد فلج شده و زخمي را درمان و موجبات اعزام مجدد آنان را به جبهه جنگ فراهم كنند ، مورد تشويق قرار دهند.بدين ترتيب خيلي زود فرمان داده شد كه استادان ، صنعتگران و پزشكان از قتل عام معاف و به نقاطي كه خدمتشان ممكن است مورد نياز باشد ، اعزام شوند. پزشكان از پرداخت ماليات نيز معافيت يافتند.» [6]

بروز چنين نگرشي باعث شد كه بزودي پاي پزشكان به دربار مغول باز شده و مشاغل حساس و رده بالا در اختيار آنان قرار گيرد. هر چند كه چنين حضوري بيشتر تامين كننده منافع شخصي و گروهي آنان بود ، ولي برخي از آنان مانند خواجه رشيد الدين فضل اله منشاء بروز آثار خير فراواني شدند كه از جمله آنان تاسيس بيمارستان بزرگي در شهر تبريز بود. پرفسور ادوارد بروان در كتاب طب اسلامي در مورد اين بيمارستان چنين مي گويد:

« بيمارستان 50 پزشك دارد كه از كشورهاي مختلفي مانند هند ، چين ، مصر و شام به تبريز آمده اند. هريك از پزشكان مسئول هستند 10 دانشجو را در رشته پزشكي تعليم دهند. در اين بيمارستان علاوه بر پزشكان ، جراحان ، چشم پزشكان و شكسته بندان نيز خدمت مي كنند كه هريك مسئول تربيت پنج دانشجو هستند. تمام اين صاحبان حرفه پزشكي در خيابان مخصوصي كه در پشت بيمارستان واقع شده زندگي مي كنند و هريك حقوق و مستمري مخصوصي دارند كه به صورت نقدي و جنسي به ايشان پرداخت مي شود .» [7]

در دوران آشوب پس از مغول و دوران تيموريان چيز قابل ذكري در تحولات  علم پزشكي ذكر نشده است جز اينكه موهوم پرستي طايفه مغول و پايين آمدن سطح معلومات عمومي و تحصيلات علمي در زمينه پزشكي ، موجب شد كه اعتقاد به قدرت مطلقه ستارگان و توانايي انسان در تعيين سرنوشت ديگري به وسيله سحر و جادو، به شكل كاملا پررنگي رشد و نمو پيدا كند. در واقع مي توان گفت اين طرز فكر و روش كه ادامه آن به شكل بارزتري به دوران صفويه هم كشيده شد ، از نشانه هاي مشخص اين دوران بود. دراين دوران اين اوهام و خرافات و اهميت طالع بيني در اذهان حتي طبقه حاكم و دانشمندان هم رسوخ كرد و اين شغل هميشه با نظر هيبت و احترام نگريسته مي شد.

 

پزشكي در دوران صفويه

خوانندگان محترم اين مقاله هنگام مطالعه اين قسمت ، انتظار دارند با تحولي عمده در دانش پزشكي مواجه شوند. دوران طلايي حكومت صفويه در ايران همراه با تحولات عمده اي در مباني زندگي مردم بود. هنر و صنايع مستظرفه به اوج شكوفايي خود رسيد. در زمينه معماري بناهاي باشكوهي برپا گشت كه امروزه هم موجب فخر و مباهات مي باشد.به لحاظ اقتصادي در سايه امنيت بوجود آمده ، گامهاي بلندي برداشته شد.

اما در زمينه پيشرفت علوم تجربي بخصوص پزشكي وضع به شيوه ديگري بود . دوران طولاني حكومت صفويه را به نوعي مي توان  ادامه دوران ركود علمي دانست كه از مدتها قبل شروع شده و با بوجود آمدن امپراطوري عثماني كه همچون سدي مانع ارتباط ايران با كشورهاي اروپايي گشته بود ، تشديد شد. آنچه كه مي توان در مورد تفكر پزشكان آنزمان و سير تحولات پزشكي در دوران صفويه گفت اينست كه پزشكي گرچه ترقي كرد ولي افتخارات كمتري به دست آورد.پزشكان ايراني بي خبر از زندگي جديد مشابهي كه سراسر اروپا را فرا گرفته بود ، خود را جانشين هوشمند ابن سينا مي پنداشتند. ايرانيان گمان مي بردند كه دنياي علم هنوز هم در پي كسب معلومات از آنان است و نمي دانستند كه تفوق در پزشكي به سرزمين هاي ديگر انتقال يافته است. با اين احساسات بود كه پزشكان ايراني آن زمان فكر مي كردند ، چيز مي نوشتند و سخن مي گفتند .

البته اين اظهار نظر بدان مفهوم نيست كه در دوران صفويه هيچ قدم مثبتي در خصوص پيشرفت علم طب و ايجاد نظم و نظارت در امور درماني برداشته نشد. بلكه مي توان گفت گرچه در مقايسه با دوران طلايي ذكر شده در بالا ، دوران صفويه در مقام پايين تري قرار داشت ولي در مقايسه با ادوار بعدي ، مي توان آنرا دوران رونق بيشتر حوزه علوم پزشكي دانست. در اوائل اين دوران پزشك نامداري ظهور نمودند و اقدامات اصلاحي در خصوص مسائل پزشكي ، در شهر قزوين و سپس در اصفهان به انجام رسيد كه در بخش بعد به آنها اشاره خواهيم نمود.

به عنوان شاهدي بر اين مدعا مي توانيم به بهاالدوله اشاره كنيم . محمد حسيني نوربخش ، معروف به بهاالدوله ، علم طب را در هرات و ري نزد استادان ايراني و هندي آموخته و به طب هندي بسيار علاقه مند شد. [8]وي پس از بازگشت به زادگاهش ري ، به عنوان يك پزشك عمده و سرشناس در موطن خود زندگي كرد و حاصل يك عمر تجربياتش را در كتاب «خلاصه التجارب » براي استفاده آيندگان به رشته تحرير در آورد. نويسنده كتاب تاريخ پزشكي ايران در باره اين كتاب مي گويد:

« اين كتاب حذاقت كلنيكي و ابتكارات شخصي را كه در الحاوي به چشم مي خورد با توضيحات مرتب و منظمي كه در قانون ديده مي شود، در هم آميخته است. كتاب گرچه اساسا جنبه عملي دارد ولي از ملاحضات اصيل و نكات دقيق علمي سرشار است.اين اثر در نظر من بهترين كتاب درسي پزشكي است كه پس از هجوم مغول به زبان فارسي نوشته شده است. در اظهار اين نظر من تنها نيستم زيراعلي افضل قاطع قزويني يكي از پزشكان دوره صفوي به برادر خود كه تازه تحصيل طب را آغاز كرده بود ، فقط دو كتاب فارسي توصيه مي كند كه يكي ذخيره جرجاني و ديگري خلاصه التجارب بهاالدوله است كه البته اولي مربوط به دوره قبل از مغول است.» [9]

نكته جالب اينكه همزمان با بهاالدوله يك پزشك سني مذهب از اهالي اصفهان بود كه از نظر فكري در نقطه مقابل بها الدوله قرار داشت. اين شخص كه نامش غياث الدين بود ، تحصيلات طب را در كشورهاي عربي و تركيه آموخته بود  و تنها كتاب نوشته شده اش در طب را ، تحت عنوان «مرآت الصحه في طب » به سلطان با يزيد دوم تقديم كرد. اين كتاب نمايش مهمي از اصول طب عربي و بيشتر بر اساس « ذخيره سيد اسماعيل جرجاني » است. نويسنده در هيچ جاي كتاب به به منابعي كه از آن الهام گرفته اشاره نكرده ، ولي ديده مي شود كه صفحات بسياري از ذخيره را  به تفصيل گرفته و به نام خود معرفي كرده است . [10]

 

نظام پزشكي در دوران شاه طهماسب

شاه طهماسب در سال 929 هجري قمري و زماني به سلطنت رسيد كه بيش از ده سال از سن او نگذشته بود. اكثر دوران سلطنت او مشحون از جنگها و ناآرامي ها ي داخلي و خارجي بود. شايد به جرائت بتوان گفت كه بيش از سي سال از ابتداي سلطنت او به جنگ و آشوب گذشت . مدت ده سال رقابت ويرانگر سران قزلباش در نقاط مختلف ، پنج تهاجم عمده ازبكان بين سالهاي 930 تا 940 ه.ق و چهار تهاجم عمده عثمانيان بين سالهاي 939 تا 960 ه.ق به نحوي شاه را فرسوده كرده و از نظر رواني او را محافظه كار نموده و به اطرافيان بي اعتماد كرد ، كه حتي از چشم گردشگران غربي هم دور نماند.

در سال 962 و زماني كه آخرين تهاجم عثمانيان به خاك ايران دفع شد ، شاه كه تبريز را در برابر حمله عثمانيان بسيار آسيب پذير تشخيص داده بود ، پايتخت خود را به قزوين انتقال داد تا در مدت باقي مانده از سلطنتش در جايي به سر برد كه تا حدي از تهاجم مستقيم دشمنان در امان باشد. به قول نويسنده كتاب خلاصه التواريخ:

«... در آذربايجان ديگر باعث توقفي نمانده بود چرا كه مهمات حدود و اطراف بلاد روم به صلح منتهي گشته بود ، راي عالم آراي بدان قرار گرفت كه خطه قزوين كه در وسط ممالك محروسه افتاده از حيث قشلاق و نزديكي بسيار امصار و بلاد بهترين ديگر محال است ، آنرا دارالسلطنه نموده ...» [11]

آنچه كه  در اين سالها از او تصوير شده ، شاهي بسيار بي اراده ، علاقه مند به جمع آوري ثروت و بي اعتنا به امور مردم مي باشد. وينچنتو دالساندري ، يكي از بازرگانان ونيزي ،كه در زمان طهماسب اول از ايران بازديد كرده و ماموريتش برانگيختن پادشاه ايران  به جنگ با عثماني بود ، در مورد شخصيت شاه اظهار نظرهاي جالبي دارد . او در قسمتي از گزارش خود در مورد خصوصيات اخلاقي طهماسب مي گويد:

       «چيزي كه بيش از همه در او جلب نظر مي كند طبع ماليخوليايي اوست كه آثار و علائم بسيار دارد اما مهمتر از آنكه يازده سال است كه از كاخ خود بيرون نيامده است. در اين مدت نه يكبار به شكار رفته و نه خود را با چيزهاي ديگري سرگرم كرده است. رعيت از اين كار سخت ناخوشنود است...» [12]

البته بايد مد نظر داشت كه او زماني به ايران آمد كه شاه طهماسب در سن شصت و چهار سالگي بوده و پنجاه و يكمين سال سلطنت خودش را مي گذراند و به همين لحاظ نوشته هاي دالساندري را نمي توان به كل دوران زندگاني شاه تعميم داد. به قول راجر سيوري اين تصوير مبهم و حتي مخدوش است و شاه طهماسب هر عيبي كه داشت ، فاقد جسارت روحي و جسمي نبود و جنگهاي مداومش خود مويد اين ادعاست.[13] او در مدت كوتاه آرامشي كه در اواخر دوران سلطنتش بدان دست يافت ، علي رغم تحليل قواي جسمي و روحي اش و علي رغم سرخوردگي اش از بزرگان ، دست به اقدامات مهمي در زمينه رفاه اجتماعي زد.

در اين زمان مردم به سه طبقه تقسيم مي شدند: طبقه حاكمه ، طبقه متوسط و طبقه كارگر. طبقه حاكمه خود به دو گروه اميرها و تاجيك ها تقسيم مي شدند. امير ها تركمن بودند و فرماندهان ، گروهي از سياستمداران و ماموران را تشكيل مي دادند. تاجيك ها نيز خانواده ها ي قديمي ايراني ، وارثان علوم ديواني و اسرار علمي گذشتگان ، نويسندگان و مسئولان امور روحاني و دفتري را شامل مي شدند. تمامي پزشكان و ستاره شناسان و داروسازان معتبر در اين طبقه اخير جاي داشتند.

بر اساس آنچه از منابع استفاده مي گردد در اين دوران واحد پزشكي دربار شامل يك سر پزشك و تعدادي پزشك درباري بود . سر پزشك خاندان سلطنتي به نام «حكيم باشي» خوانده مي شد كه با مصاحبت سرداران شاه و شركت در انجمن هاي خصوصي از مراحم و الطاف مخصوص برخوردار بود و گاها در امور سياسي هم دخيل بود.هر چند كه اغلب اين دخالت در سياست نه براي پزشك و نه براي حكومت خوش يمن نبود و ما به نمونه هايي از آن اشاره خواهيم كرد.

 گرفتن نبض شاه يكي از امتيازات انحصاري حكيم باشي بود و به علاوه او مسئول استخدام تمام پزشكان در سراسر مملكت و رسيدگي به حقوق و مزاياي آنان بود. صدور حكم انتصاب پزشكان كه در خدمت فرمانداران ايالتي بودند ، نيز با وي بود و رئيس الوزرا در اجراي كليه كارهاي پزشكي از دستور وي پيروي مي كرد. در رتبه پايينتر از حكيم باشي رئيس دارو فروشان يا «عطار باشي» قرار داشت.[14]

يكي از عرصه هاي گسترش اقتصاد در دوران صفويه ، ايجاد كارگاههاي توليدي بود كه مستقيما توسط حكومت ايجاد گشته و اداره مي شد . اوج اين اقدام گرچه در دوران شاه عباس بود ولي شروع آن از دوران طهماسب اتفاق افتاد. آنچه كه براي ما جالب بوده و قابل طرح در اين مقاله مي باشد ، ايجاد تسهيلات درماني براي كارگران شاغل در اين كارخانه ها بود. به عبارتي مي توان گفت آنچه كه امروزه ما به آن عنوان «طب كار» اطلاق مي كنيم ، به شكل ابتدايي در ايران آن دوره و در شهر قزوين بوجود آمده و اجرا مي شد.

كارگران كارگاههاي سلطنتي از درمان مجاني به وسيله پزشكان دربار برخوردار بودند و داروي مورد نياز خود را به صورت رايگان از دارو فروشان حكومتي مي گرفتند. ضمنا براي تامين حوايج كارگران محروم ، يك درمانگاه خيريه تاسيس شده بود كه به نام «شربت خانه خيريه پادشاهي» معروف بود. و تحت نظر ميرزا يارعلي طهراني ، پزشك خصوصي شاه طهماسب كه بعدا به لقب «حكيم خيري» ملقب گرديد ، اداره مي شد. اين شخص پزشك معروف و نسبتا استاد بود و چندين فقره شعر و نيز يك كتاب در داروسازي به وي منسوب است. نويسنده عالم آراي عباسي در باره او مي گويد:

« ... مردي  فاضل ، صاحب حال و از اصحاب فضل و كمال و بسيار خوش صحبت و شگفته طبع و مطايبه دوست و شاه جنت مكان را توجه و التفات تمام به مشاراليه بود...» [15]

 خدمات درمانگاه تحت نظر او با موفقيت روبرو شد و پس از مدتي با گسترش كار ، او لازم ديد دو پسرش را به عنوان كمك ، به كار دعوت كند. آنان كه يكي نورالدين علي و ديگري حكيم شريف نام داشتند ، هردو پزشك شدند. حكيم خيري در اواخر ايام حيات آيين درويشي در پيش گرفت و از زندگي دنيوي كناره جست. پسران وي كارهاي درمانگاه را ادامه دادند و نورالدين در سال 1027 ه.ق درگذشت. [16]

 

پزشكان معروف

علاوه بر سازمان و نظامي كه براي ايجاد نظم در امور پزشكي ايجاد شده بود و علاوه بر پزشكاني كه  در قسمت قبل از آنان نام برديم، پزشكان معروفي هم در دربار زندگي مي كردند كه علاوه بر حرفه پزشكي گاه در امور سياسي هم دخالت كرده و منشاء آثاري براي خود و يا جامعه مي شدند.

خوشبختانه برخي از نويسندگان تاريخ صفويه ، از جمله اسكندر بيك منشي و محمد يوسف واله اصفهاني در كتب زيباي خود چندين فهرست به همراه شرح مختصري از زندگي امرا و بزرگان ، سادات ، شعرا ، علما ، پزشكان و.. در زمان شاه طهماسب ارائه داده اند كه در شناسايي پزشكان معروف آن زمان بسيار موثر است. از آنجا كه صحبت در مورد اين پزشكان ضمن اينكه ما را با طرز تفكر و روحيه اطباء و جامعه آنروز آشنا مي كند ، به نوعي باعث روشن شدن وضعيت بهداشت و درمان در آن زمان خواهد شد ، بر خود لازم دانستم تا مختصري به شرح زندگي و وقايع دوران زندگي تعدادي از معروفترين پزشكان دربار شاه طهماسب كه هر كدام به نوعي در عرصه اجتماعي و سياسي فعال بوده اند بپردازم.

1-      ركن الدين مسعود كازروني:

 شاه طهماسب در دوراني از سلطنت خود به سختي كوشش مي كرد قوانين اخلاقي اسلام را به شدت و با اعمال زور در جامعه اجرا كند. به دنبال اين تصميم ،  شرب مسكرات و استفاده از موسيقي ممنوع شد و ميخانه ها ، قمارخانه ها و مراكز فساد و فحشا تعطيل شد. شاه در اين اقدامات از طرف وزير خود ، امير معزالدين محمد اصفهاني ، تحريك و پشتيباني مي شد.

مدتي كه كار بدين منوال گذشت متاسفانه اين وزير قرباني توطئه هاي يكي از پزشكان دربار ، ركن الدين مسعود كازروني ، حكيم باشي وقت گرديد. شاه تحت تاثير وسوسه ها و دسيسه هاي پزشك خود قرار گرفته و وزير را از دربار اخراج كرد. معزالدين كه خود را مغضوب و در معرض تهديد مي ديد ، به مشهد گريخته و در آنجا در كمال زهد و تقوي درگذشت. شاه به زودي از تصميم خود كه بر اساس القائات حكيم باشي صورت گرفته بود ، پشيمان شد و دستور داد حكيم باشي را در آتش بسوزانند.در مورد خصوصيات حرفه اي اين پزشك ، الگود معتقد است كه:

«معاصران ركن الدين او را از نظر روشهاي پزشكي كه به كار مي برد ، فردي اصولي نمي دانستند ولي تغييراتي كه او ايجاد كرد با قبول عامه روبرو گرديد .[17]

2-      مولانا نورالدين:

شاه با وجود شدت عملي كه در مورد ركن الدين به كار برده بود ، پسرش مولانا نورالدين را مورد عزت و احترام قرار داد زيرا او با مشاهده عواقب وخيم دنيا پرستي پدر ، زندگي مذهبي و كاملا سختي در پيش گرفت. از اين رو به جاي پدرش كه زنده در آتش سوخته بود ، منصوب گشت. اين شخص كه عرفان عملي را با طب آميخته بود ، مورد توجه معاصرانش قرار گرفت و همواره از او به عنوان يك پزشك خوب ياد مي كنند. جالب اين است كه اين پزشك در اوج شهرت و علي رغم دعوت طهماسب ، وارد عالم سياست نشد و تا پايان عمر به عنوان پزشكي نيكنام به دور از مجادلات سياسي دربار زيست. [18]

     3- ميرزا ابوالفتح تبريزي:

يكي ديگر از پزشكان دربار طهماسب ، ميرزا ابوالفتح تبريزي بود كه چون از جثه كوچكي برخوردار بود او را «حكيم كوچك» صدا مي كردند. بر اساس گفته هاي اسكندر بيك منشي او پزشك بسيار حاذقي بود و در بين مردم به روشهاي تشخيص غير معمول اشتهار داشت. نويسنده عالم آراي عباسي سرنوشت اين پزشك شهير را چنين بيان مي كند:

«.. در زمان اعلي شاهي ظل الهي ترقي تمام كرده از محرمان حريم قدس گرديد و بلاخره به مفهوم اين مصرع كه محرم به يك نقطه مجرم شود گرفتار آمده پيمانه حيات را كه از شربت ناگوار ممات لبريز شده بود لاجرعه به سر كشيده به سر بستر فنا غنود.»[19]

علي رغم جستجوي زياد در مورد حوادث دوران زندگي و علت مرگ اين حكيم ، چيز قابل ذكري نيافتم و بخصوص در مورد علت مرگ مشكوك او منابع سكوت كرده اند . در كتاب خلد برين در خصوص پايان زندگي او چنين مي گويد:

«با آن كه حكيم كوچك منظور نظر تربيت و عنايت آن حضرت گرديده و به پايه والاي محرميت و بزرگي رسيد اما بلاخره به جرم تنگ ظرفي و كم حوصلگي به فرمان والا پيمانه حياتش لبريز گرديد.[20]

4-      ميرزا ابونصر گيلاني:

پزشك ديگر ميرزا ابونصر گيلاني است كه نسبتا معروف بود. پدرش فقيه بوده و در سمت قاضي خدمت مي كرد ، ولي پسرش طبابت را پيگيري نمود و حرفه پزشكي را انتخاب نمود. او در ابتداي كار به خدمت نظام درآمد و روزي او را براي معالجه شاه احضار كردند. خوشبختانه معالجه با موفقيت به انجام رسيد و شاه به اين پاداش او را به سمت پزشك خانوادگي خود انتخاب نمود. در اين سمت بود كه با حيدر ميرزا ، وارث سلطنت ،آشنا شده و در اثر اين آشنايي مدارج ترقي را به سرعت طي نمود. اين ترقي باعث ايجاد غروري فزاينده در او شده و به همين لحاظ با كليه مراجعين درباري خود با خشونت رفتار مي كرد. همين غرور بي جا براي او دوستي در ميان بزرگان باقي نگذاشته و بعدها موجب سرنوشتي دردناك براي او شد. هنگاميكه طهماسب درگذشت ، گروهي او را متهم نمودند كه شاه بر اثر سوء قصد او مسموم گشته است و لذا در مظان اتهام قرار گرفت. پس از خاموشي فتنه حيدرميرزا بوسيله اسماعيل ميرزا و قتل عام طرفدارانش در قزوين ، اين پزشك بخت برگشته هم به دليل همان اتهام مسموميت شاه طهماسب و حمايت از سلطنت حيدر و از طرفي به دليل عدم محبوبيت در ميان بزرگان ، به مرگي وحشتناك محكوم شد .  او را در حالي كه در ميان بخاري اتاقش مخفي گشته بود يافتند و سپس او را قطعه قطعه كرده  و قطعات را در حوضي كه در مقابل مخفي گاه او بود ، فرو ريختند. [21]

5-      كمال الدين حسين شيرازي:

در ميان كسان ديگري كه در اوج تعصبات مذهبي به زحمت فرآوان افتاد ، پزشك درباري ديگري به نام حكيم حسين شيرازي ملقب به كمال الدين بود. اين طبيب به سبب افراط در شرب مسكرات و به قول اسكندر بيك منشي:

 « چون به توسعه مشرب مشهور گشته و به طريق ارباب ريا  زهد فروش نبود...» [22]

 دستگير و بدون تحقيق و محاكمه از دربار اخراج شد. وي سپس به خدمت يكي از حكام محلي به نام خان احمد گيلاني كه به طب علمي و عملي هردو علاقه داشت درآمد و در همان جا وفات يافت.البته پزشك ديگري هم از اهل شيراز و اقوام كمال الدين بود كه او هم گرچه از حكماي مشهور دربار شاه طهماسب بود ، ولي به دليل اشتهار به شرب خمر هر چند وقت يكبار به شهر يزد تبعيد مي شد.

6-      حكيم عماد الدين محمود :

يكي ديگر از پزشكان معروف درباري ، حكيم عماد الدين محمود بود كه در طبابت و حكمت مشهور بود او اوائل كارش در خدمت حاكم شيروان بود ولي به دليل خشمي كه حاكم بر او گرفت ، او را به مدت يك شب در ميان برف و سرما نگه داشت.  به گفته نويسنده كتاب خلد برين چون اين حكيم  معتاد به ترياك بود ، مصرف زياد ترياك در آن شب باعث نجات جانش شد. [23]به هر حال همين مسئله باعث شد كه او از آنجا به خدمت طهماسب درآمده و مدتي را در پايتخت باشد ولي ظاهرا پس از مدتي صلاح خود را در دوري از درباريان ديده  و پس از مدتي آنجا را هم به مقصد مشهد ترك كرد. از اين پزشك معروف رسالات و جزوه هاي متعددي در برخي از بيماريها از جمله جرب و سفليس به جاي مانده است.

 

 

سخن آخر

آنچه كه به عنوان نتيجه گيري از اين مبحث در چند جمله مي توان بيان كرد اينست كه گرچه تلفيق بين غناي علمي دانشگاه جندي شاپور و انديشه پوياي اسلامي  ، هنگام ورود اعراب مسلمان به ايران ، توانست در سايه حمايت گروهي از حكام و خلفا ، دوران اوج شكوفايي علمي بخصوص علم پزشكي را در ايران ايجاد كند ، ولي پس از آن به دلايل مختلف از جمله عدم وجود ثبات سياسي در كشور ، عدم حمايت سياسي و اقتصادي از دانشمندان ، ورود اوهام و خرافات به دنبال هجوم قبايل آسياي ميانه و مغولان به ايران و... علم پزشكي دچار ركود نسبي شد.

با ايجاد ثبات سياسي كه در دوران سلسله صفويه در ايران ايجاد گشت ، گرچه در بسياري از زمينه هاي علمي و فرهنگي پيشرفت چشمگير داشتيم ، ولي علم پزشكي دچار تحول عمده اي نشد. اقدامات پادشاهان اوليه صفويه از جمله شاه طهماسب در سازماندهي وضعيت بهداشتي و درماني و ايجاد بيمارستان خيريه كه به آن «شربت خانه خيريه پادشاهي» مي گفتند و همچنين حمايت از گارگران و اهتمام به امور درماني آنان تا حدي وضعيت پزشكي را از نابساماني قبلي خارج كرد. سياست حمايت از گروهي از پزشكان در دربار گرچه به صورت مقطعي موفقيت آميز بود ولي در دراز مدت  نه تنها نتوانست تغيير چشمگيري در پيشرفت علم پزشكي ايجاد كند ، بلكه با تداوم شرايط سياسي موجود و وجود فساد سياسي در دربار ، پزشكان هم تحريك به سو استفاده از شرايط مزبور شده و ورود آنها به عرصه سياست نه تنها ركود در پيشرفتهاي علمي را همچنان تداوم بخشيد ، بلكه عواقب ناگواري را براي آنان هم رقم زد.

 

  

فهرست منابع:

1-      الگود ، سيريل ، تاريخ پزشكي ايران و سرزمين هاي خلافت شرقي،ترجمه دكتر باهر فرقاني ، امير كبير ،1371

2-      ابن ابي اصيبعه ، موفق الدين ابوالعباس احمد بن قاسم سعدي خزرجي ، عيون الانباء في طبقات الطباء ، تصحيح نزار رضا ، چاپ بيروت

3-      كريستين سن ،آرتور، ايران در زمان ساسانيان ، ترجمه رشيد ياسمي ، دنياي كتاب ، 1370

4-      ابن العبري ، غريغوريوس ابوالفرج اهرون ، تاريخ مختصر الدول ، ترجمه دكتر محمد علي تاج پور، دكتر حشمت ا... رياضي ، اطلاعات1364

5-      پژوهش دانشگاه كمريج ، جلد چهارم ، تاريخ ايران(از فروپاشي دولت ساسانيان تا آمدن سلجوقيان)، امير كبير 1381

6-       براون ، ادوارد ، طب اسلامي ، ترجمه مسعود رجب نيا ، بنگاه ترجمه و نشر ،  تهران1337

7-      حاجي خليفه ، كشف الظنون عن اسامي الكتب و الفنون ، چاپ بيروت 1992 ، جلد پنجم

8-      وينچنتو دالساندري ، سفرنامه هاي ونيزيان در ايران ، ترجمه منوچهر اميري ، انتشارات خوارزمي ، 1349

9-      سيوري ، راجر ، ايران عصر صفوي ، ترجمه كامبيز عزيزي ، انتشارات سحر ، 1366

10-    اسكندر بيك منشي ، تاريخ عالم آراي عباسي ، به تصحيح اسماعيل رضواني ، دنياي كتاب ، 1377

11-   محمد يوسف واله اصفهاني ، خلد برين ، به كوشش ميرهاشم محدث ، انتشارات ادبي و تاريخي ، 1372

12-  ركن الحكما فيلسوف الدوله عبدالحسين بن محمد حسن طبيب تبريزي ، مطرح الانظار في تراجم اطباء العصار و فلاسفه المصار ،انتشارات موسسه مطالعات تاريخ پزشكي ، 1383

13-   قاضي احمد بن شرف الدين الحسين الحسيني القمي ، خلاصه التواريخ ، به تصحيح احسان اشراقي ، انتشارات دانشگاه تهران ، 1359



[1] كريستين سن ،1370 ، ص293

[2] حسين نصر ،تاريخ كمبريچ ،1381 ص357

[3]  ابن العبري ، 1364، ص 186

[4] در كتاب طبقات الطباء و يا مطرح الانظار نام تعداد زيادي از انان ذكر شده است.

[5] ابن العبري ،1364،ص 243

[6] الگود ،1371 ص ، 346

[7]  بروان ،1337 ص ، 128

[8] فيلسوف الدوله ، 1383،ص266

[9] الگود، 1371،ص ، 390

[10] همان،ص 392

[11] قاضي احمد قمي ، 1359 ،ص 378

[12] وينچنتو دالساندري ،1349، ص 438

[13]  سيوري ،1366،ص50

[14] الگود،1371،ص 296

[15] اسكندر بيك منشي، 1377، ص 266

 

[16] محمد يوسف واله اصفهاني،1372،ص458

[17] الگود1371،ص403

[18] اسكندر بيك منشي ، 1377، ص 264

 

[19] همان ، 1377،ص 266

[20]  واله اصفهاني ، 1372، ص 458

[21]  فيلسوف الدوله ، 1383،ص163

  [22]اسكندر بيك منشي،1377،ص 264

[23]  واله اصفهاني ، 1372، ص 454

نقش شیوخ خانقاه

نقش شيوخ خانقاه در دولت صفوي

 

این مقاله در هفته پژوهش ارائه گشته است 

مقدمه

حكومت صفويان را شايد به جرائت بتوان اولين حكومت ايدئولوژيكي به حساب آورد كه بناي حكومت خود را بر باورهاي صوفي گرايانه قرار داده و از اين راه استفاده فرآوان بردند.رهبران اوليه نهضت صفويه و بعدها به ميزان كمتري ، پادشاهان بعدي ، در نزد طرفداران خودشان مقام والاي معنوي داشتند. آنها به عنوان مرشد كامل براي خود تصويري معنوي و خدايي ساخته بودند كه باعث مي شد پيروانشان نسبت به آنها سرسپردگي كامل داشته باشند. از طرف ديگر پادشاهان اوليه صفوي سعي نمودند از تشكيلات عظيمي كه بر اساس باورهاي صوفيانه در خانقاه و رباطها شكل گرفته بود ، به عنوان نيرويي منسجم و تشكيلاتي براي پيشرفت كارهاي تبليغاتي  و حتي نظامي استفاده نمايند.(سيوري ص 30)

در راس اين تشكيلات عظيم ، مقام معنوي خليفه الخلفا قرار داشت كه در نظر صوفيان از اهميت فراواني برخوردار بود. اين مقام معنوي كه بعدها وجودش در تشكيلات حكومت صفوي غير قابل انكار بود ، در طول دوران طولاني حكومت صفويان دچار حوادث و فراز و نشيب هاي گوناگوني شد. مي توان گفت كه اگر به ابتدا و انتهاي اين دوره بپردازيم ، مقام خليفه الخلفا در ابتداي كار صفويان از مقامهاي بسيار حساس و مهم به شمار مي رفت . ولي هر چه كه به انتهاي اين دوره نزديك مي شويم ، به خصوص در دوران آخرين پادشاهان ، از اهميت اين مقام كاسته مي شود. آنچه كه در اين تحقيق به دنبال پاسخگويي به آن هستيم ، جواب اين پرسشهاست كه:

-         اهميت و مقام خليفه الخلفا در ابتداي كار صفويه چه بود؟

-         موقعيت خليفه الخلفا در اواخر دوران صفويه در كجا قرار داشت؟

-         سير تحولات و منحني تغييرات مقام خليفه الخلفا در دوران صفويه چگونه بود؟

آنچه كه بيانش در اين جا سودمند به نظر مي رسد اين است كه منابع دوران صفويه اشاره چنداني به اين مقام نكرده اند و لذا منابع ما براي انجام اين تحقيق بسيار محدود بود. آنچه را هم در اين مورد مي بينيم به نحوي مربوط به تزلزل اين مقام در اواخر دوران صفوي است و لذا مي بايست با ديده احتياط به آن نگريست.

 

خليفه الخلفا در ابتداي دوران صفوي

 

بررسي منابع صفوي ، چنين استنباطي را ايجاد مي كند كه مقام خليفه الخلفا در ابتداي پيدايش و گسترش صفويه از مقامهاي مهم اين دولت بوده است . قبل از ايجاد حكومت و در آستانه سياسي شدن تشكيلات صفويه اين مقام و كلا خانقاه تحت امر او به عنوان محلي براي نظارت بر تشكيلات گسترده صفوي و انجام امور صوفيانه بود و خليفه الخلفا به عنوان نايب و استاد شاه محسوب مي شد. مينورسكي در اين باره مي گويد:

«خليفه الخلفا  به منزله نايب و استاد شاه به حساب آمده و بر اين اساس نمايندگاني را به ايالات مي فرستاد. شاه با اين منصب نه تنها بر قزلباشان صفوي نظارت مي كرد بلكه بر تشكيلات گسترده پيروان در قلمرو حكومت عثماني نيز تسلط داشت.» (مينورسكي ص 104)

با شروع نهضت صفويه خليفه الخلفا ، يكي از اعضاي مهم گروه معروف اهل اختصاص بود. همانطور كه مي دانيم اهل اختصاص افرادي بودند كه نقش موثري در هدايت و رهبري جنبش صفوي از ابتدا تا زمان به سلطنت رسيدن شاه اسماعيل اول ايفا نمودند. اين گروه هفت نفره كه يكي از آنان خليفه الخلفا بود ، در تمامي مسايل و مشكلات اين دوره در كنار اسماعيل صفوي بودند و با كمك ها و تمهيدات خود زمينه شكل گيري و قدرت يافتن حكومت صفوي را فراهم آوردند. خواند مير در كتاب خود به عنوان مثال اشاره به يكي از اين تصميم گيري هاي مهم دارد:

« آن حضرت ، شاه ، عزم سفر جزم كرده در خلوتي خاص با زمره اهل اختصاص مانند عبدي بيك تواچي و حسن بيك الله و خليفه الخلفا و غير ايشان از اعيان امرا قرعه مشورت در ميان انداخت و فرمود كه چون به سبب وفور سپاه و استعداد اهل خلاف و عناد توقف در اين ولايت از رعايت طريقه حزم دور است آيا روي توجه به كدام جانب آوريم؟ » (خواند مير ج4 ص448)

آنچه كه از اين گفته ها مشخص مي گردد جايگاه مشورتي بسيار مهم خليفه الخلفا در دوران اوليه صفوي است. اما اين سوال مطرح مي گردد كه در اين دوران تنها وظيفه خليفه الخله ارائه مشورت بوده و يا به غير از جايگاه مشورتي ، در مقام عملي هم داراي جايگاهي بود است؟

براي جواب به اين سوال بد نيست كه به عملكرد يكي از معروفترين شيوخ و خلفاي صفور در آن زمان بپردازيم. اين شخص پر آوازه نور علي خليفه روملو بود كه در سال 918 هجري قمري ، به امپراطوري عثماني اعزام شد. هدف از اين اعزام بنا به گفته نويسنده كتاب احسن التواريخ ، جمع آوري صوفيان اخلاص شعار بود. نويسنده در اين مورد مي گويد:

«با رسيدن نور علي خليفه ، از صوفيان روم و مريدان آن مرز و بوم قريب سه چهار هزار سوار با خانه كوچ به وي ملحق شدند. در نبردي كه روي داد پيروزي با نور علي خليفه بود و در ارزنجان كه به تيول او مقدر بوده مستقر شد.» (حسن روملو ص 176)

بر اساس استفاده از اين متن مي توان گفت كه مقام خليفه الخلفا تنها يك مقم مشورتي نبوده و گاها خليفه در حوزه هاي عملي حتي حوزه هاي جنگي هم وارد مي شد.

 

موقعيت خليفه الخلفا در ادوار مياني صفوي

 

از زمان طهماسب صفوي به بعد كم كم در منابع رد پاي حضور خلفا و شيوخ خانقاه را در مقامهاي اجرايي و دولتي مي بينيم . حتي گاهي آنها را در مقام حكومت شهرها و نواحي كشور مشاهده مي كنيم. در كتاب احسن التواريخ اشاره به يكي از اين خلفا به نام صوفيان خليفه شده كه در زمان طهماسب حكومت شهر مشهد را داشت. ظاهرا در سال 941 كه ازبكان شهر هرات را مورد حمله قرار دادند از او در خواست كمك شد.  خليفه مزبور پس از رفتن به شهر هرات ظلم و ستم را نسبت به مردم آنجه به حدي رسانيد كه طهماسب او را از سمت حكومت آنجا عزل كرد. حسن روملو در باره صفات او مي گويد:

« اصلش از شهر سيواس بود ، چهار هزار و هشتصد ازبك را در جنگ به قتل آورده بود. در روز دوشنبه و سه شنبه و جمعه از ايام هفته ، دوازده من قند به جهت حلوا و چهل من عسل به جهت حلوا و دويست كله قند و دوازده گوسفند مع يراق و دو هزار دينار در راه دوازده امام صرف مي كرد.» ( حسن روملو ص 355)

از ديگر عناويني كه در اين دوره در بين خلفا مي بينيم مقامهايي چون« ايشيك آقاسي» و «مهردار خاصه شريفه» مي باشد.همچنين در منابع، از مناصب و ماموريت هاي خلفاي وقت به ميزان زيادي سخن گفته شده است. اين گونه مناصب  گرچه از طرفي مبين اين واقعيت است كه خلفا در دربار صفوي جايگاه بخصوصي داشته اند ، ولي از طرف ديگر اين موضوع را روشن مي كند كه در ادوار مياني حكومت صفويه كم كم از جايگاه رفيع و معنوي خلفا كم شده و مقامهاي تشريفاتي به آنان واگذار مي گرديد. حتي در كتاب خلاصه التواريخ  به موردي برخورد مي كنيم كه يكي از خلفا به نام «كبه خليفه» را به مدد دارا بودن جثه بزرگ و قوي ، به سمت ايلچي گري به سوي ازبكان انتخاب كرده بودند:

«كبه خليفه به صولت تمام و هيبت مالا كلام در مجلس سلاطين توران ،ابوسعيد،درآمد و تبليغ رسالت به جاي آورد،كتابت طهماسب بوسيده به دست خان داد.عبيد لئيم آن كتابت كريم را بعد از مطالعه شق فرمود. خليفه متهور اصلا بيم نكرده شمشير و معجر را بيرون آورده نزد عبيد خان بر زمين نهاد ... عبيد خان خواست كه شمشير بر خليفه زند ... چون كبه خليفه را آتش صوفي گري مشتعل شده بود سخنان درشت به روي عبيد خان گفت ... » (حسيني قمي ص 208)

 

شاه عباس و مقام خليفه الخلفا

 

تا دوران شاه عباس همانگونه كه گفتيم مقام خليفه الخلفا يكي از مقامهاي رسمي و معنوي به حساب مي آمد و گرچه در سير نزولي بود ولي جايگاه خودش را تا حدود زيادي به عنوان يك موقعيت ويژه در دربار صفوي حفظ نمود.از دوران شاه عباس اول بنا به همان سياست ويژه اي كه اين پادشاه در كم كردن نفوذ سران قزلباش و خلفا داشت ، اين مقام به سطح بسيار پاييني نزول كرد و از آن پس آنها را در كارهايي همچون جاروب كشي ، نگهباني و دژخيمي مي بينيم.

اما دليل اينكه عباس اول سعي نمود از نفوذ آنها كاسته و موقعيت اجتماعي و سياسي آنان را تنزل بخشد ، به حادثه اي برمي گردد كه در سال 998 براي او اتفاق افتاد. اين حادثه مربوط به زماني بود كه عباس به پادشاهي رسيده ولي پدرش محمد خدابنده هنوز در قيد حيات بود. گروهي از صوفيان طرفدار شاه محمد خدابنده شروع به تحريكاتي در جامعه كرده و محور تحريكات آنان بر اين مبنا بود كه  با وجود زنده بودن پدر ، مقام مرشد كاملي به پسر نمي رسد به عنوان اعتراض حلقه ذكر برپا كردند. بنا به گفته نصرالله فلسفي شاه عباس براي اتمام اين قضيه آنها را به مجلس مناظره دعوت كرد. صوفيان جملگي حاضر شده و از ميان خودشان سه نفر نماينده براي صحبت انتخاب كردند. شاه در مجلس مباحثه پس از گفتن دو كلمه دست به شمشير برده و هر سه نفر را كشت و بقيه هم از ترس متفرق شدند.(فلسفي ص 239)

مبارزه عباس اول با صوفيان و تضعيف مقام آنان به اين حد محدود نشد و حتي به دنبال بهانه هاي مختلفي مي گشت تا هر چند روزي گروهي از آنان را سياست كند. يكي از اين بهانه ها حادثه اي بود كه در زمان تصرف تبريز در زمان اسماعيل اول اتفاق افتاده بود. در آن زمان يكي از خلفاي صوفي به سوي دولت عثماني ميل نموده و طريقت صفوي را ترك گفته و به همراه پسرش به ترويج اطاعت از عثماني كرد. گرچه اين خليفه خائن كه نامش شاهوردي خان بود در همان زمان كشته شد ، ولي اين قضيه مستمسكي براي شاه عباس بود تا پس از گذشتن ساليان دراز بر اين حادثه ، مجددا دستور تحقيق در اين مورد صادر كند.در تاريخ عالم آراي عباسي در اين مورد مي خوانيم كه:

« گرچه صوفيان خائن كه در آن وقت روسياهي كرده بودند و روي از مرشد كامل برتافته بودند، سزاي عمل يافته به ديار عدم شتافته بودند، اما جمعي از خليفه ها و صوفيان كه هنوز در قيد حيات بودند به قتل درآمده به جزاي عمل رسيدند و غرض اصلي آن بود كه من بعد آن طبقه از دايره صوفي گري خارج بوده و صوفي از نا صوفي متميز باشد.» (اسكندر بيك منشي ص881)

 

مقام خلفا در نزد مردم

 

علي رغم كاهش قدر و منزلت صوفيان در زمان عباس يكم،در نظر عامه مردم آنها همچنان مقام قدسي خودشان را حفظ كرده بودند و مردم به آنها اعتقاد داشتند. چنان كه زيادي غذاي آنها را به عنوان تبرك برداشته و آنرا به عنوان شفاي بيماريهاي خود به كار مي بردند. حتي در دربار هم با توجه به همه تخفيف هايي كه در مقام انها ايجاد گشته بود ، باز هم در جريان اعياد خلفا به همراه ديگر صوفيان حاضر شده و به تعارف شيريني و نبات مي پرداختند.

گاهي مردم و حتي بزرگان براي طلب آمرزش و اعتراف به پيش همين خليفه الخلفا رفته و نزد آنها به اعتراف مي پرداختند.شيوه كار به اين شكل بود كه پيش او به زانو درآمده و او نيز به تكبر با عصايي كه در دست داشت به پشت آنها زده و به اين ترتيب گناهانشان را  مي بخشيد

 

نتيجه گيري

 

اگر بخواهيم به صورت اجمالي و در چند جمله نتيجه بحث را بيان كنيم بايد گفت كه مقام خليفه الخلفا از صاحب منصبان عالي رتبه و موثر در رهبري نهضت صفوي در زمان اسماعيل يكم بود.به تدريجاين خلفا وارد عرصه كارهاي اجرايي شده و به مناصب مهمي حكومتي و گاه تشريفاتي دست پيدا نمودند. از زمان عباس اول كوشش زيادي در تحديد نفوذ آنها و تخفيف موقعيت آنها به عمل آمد و گرچه در عرصه دولتي كار با موفقيت رو برو شد ولي نفوذ آنها در بين توده مردم همچنان باقي بود.

 

منابع تحقيق

-         سيوري ، راجر ، ايران عصر صفوي،ترجمه كامبيز عزيزي ،تهران 1372

-         ولاديمير مينورسكي،سازمان اداري حكومت صفوي ، ترجمه مسعود رجب نيا،امير كبير 1368

-         خواند مير ،حبيب السير في اخبار افراد بشر، به كوشش محمد دبير سياقي ، خيام 1362

-         رملو ،حسن ،احسن التواريخ، به كوشش عبدالحسين نوايي ، بابك 1357

-         حسيني قمي ، خلاصه التواريخ،به كوشش احسان اشراقي،تهران 1363

-         فلسفي ، نصرالله،زندگاني شاه عباس اول،انتشارات علمي 1364

-         اسكندر بيك تركمان ، عالم آراي عباسي،امير كبير 1350

 

معرفی یک سند تاریخی

 نقد و بررسي يك سند قديمي

 

مقدمه

 

توجه ويژه به امور خيريه و اختصاص املاك و اموال به معابد و پيشوايان دين براي صرف در امور خداپسندانه ،در همه جوامع بشري و اجتماعات مختلف و در همه ادوار وجود داشته است.

هنگاميكه اعراب مسلمان شهر شوش را فتح كردند،در بقعه دانيال نبي سندي به دست آمد كه به موجب آن گنج مدفون شده در بقعه براي صرف در امور وامهاي بدون ربح اختصاص يافته بود و خليفه ثاني دستور داد كه آن گنج را يافته و در مسير اجراي همان وصيت نامه خرج نمايند

در ميان اعراب حجاز افرادي بودند كه در شرايطي خاص تعدادي از حيوانات و گاها فرزندان خود را به خاطر وفاي به عهد و نذر قرباني كرده و گاهي گوشت حيوان قرباني را در ميان نياز مندان تقسيم ميكردند.

اما سنت حسنه وقف در دين اسلام جايگاه بس رفيعي داشته و در دستورات مذهبي توجه خاصي به آن شده است.از نظر اسلام اگر شخصي بميرد،عمل او منقطع ميشود مگر از سه چيز : فرزند صالح،علم و دانشي كه بعد از مردن آن شخص مردم از آن منتفع شوند و صدقه جاريه كه آنرا به وقف تفسير كرده اند.اگر مدت و زماني براي ملك موقوفه معين نشودبه نام ‌‌‍‍‌‌‍«وقف» و اگر مدت معين باشد به نام «حبس»خوانده مي شود.

در ايران كه داراي تمدن روشن و مردمي نيك انديش بوده است،از دوران بسيار گذشته سنت وقف شيوع داشته و در آن ميان در بعضي از ادوار تاريخي ، بخصوص دوران سلجوقيان و صفويان به اين مسئله توجه بيشتري شده است.چنانكه در اين دوران بناهاي عام المنفعه بسياري ساخته شده و املاك و مستغلات فراواني براي تعمير و بقاي آنها در نظر گرفته شده است. از نمونه اين بناهاي خيريه و عام المنفعه مي توان به كاروانسراها،پل ها،آب انبارها،حمام ها،بيمارستانها،خانقاهها،مدارس،مساجد و ...اشاره كرد كه هنوز تعداد زيادي از آنها به بركت همين وقفيات سرپا بوده و مورد استفاده مي باشند.

مادام ديولافوا در سفرنامه خود در خصوص اوقاف ايران چنين مي نويسد:

«مسلمانان خير انديش قبل از مرگ غالبا يك ثلث از املاك و دارايي خود را وقف مسجد و مدرسه و يا اعمال خير ديگر از قبيل روضه خواني و اطعام مساكين و غيره مي كنند.واقف حق دارد كه توليت املاك موقوفه را به اولاد يا اقوام نزديك خود بدهد و توليت را نسل اندر نسل در اعقاب خود باقي گذارد،يك قسمت از عايدات موقوفه اختصاص به متولي دارد كه به عنوان حق نظارت و توليت بر ميدارد و آزاد است كه صرف احتياجات خود كند و يا به مصرف اعمال خيريه برساند. با اين ترتيب هر كس مي تواند تمام دارايي خود يا قسمتي از آنرا براي هميشه در اختيار اولاد و اعقاب خود بگذارد زيرا كه شاه و حكام نمي توانند در ملك وقف دخالت كنند و اموال و املاك موقوفه تحت نظارت روحانيون قرار مي گيرد و از دستبرد محفوظ مي شود.به موجب قوانين اسلامي اداره املاك موقوفه بايد كاملا منظم باشد و متوليان هم بايد مطابق وصيت نامه واقف عمل كنند و عايدات وقف را بر ساير عايدات مخلوط ننمايند ، در وقفنامه هم نمي توانند تغييري داده و عايدات را به مصرف ديگري غير از آنچه واقف معين كرده برسانند. هر گاه متولي بر خلاف وقفنامه عمل كند و در مال وقف تصرف غير مشروعي بنمايد از توليت معزول مي شود و بر حسب وصيت واقف ، ديگري به جاي او منصوب مي گردد.

املاك موقوفه قابل انتقال نيست و فقط اشخاص معيني از عايدات آن حق تمتع دارند.ملك وقف را نمي توان تبديل به ملك ديگري كرد مگر با شرايط خاصي،بطوريكه من استنباط كردم دو ثلث عايدات موقوفه صرف معاش طلاب علوم مذهبي مي شود و بايد در اختيار علما باشد و هرگاه عايدات زيادتر از مخارج معين باشد ، متولي مجاز است كه از اين مازاد ملك ديگري خريده و به موجب وصيت واقف ، وقف كند و ممكن است اين املاك فرعي با اجازه مجتهدين قابل انتقال باشد.

هرگاه ملك موقوفه مجهول التوليه باشد ، بايد در اختيار روحانيون وقت قرار گيرد و [در صورت اختلاف]بلا خره حكم مجتهدين و حكم شاه تكليف آنرا معين مي كند و به نزاع خاتمه مي دهد.»

در ادوار مختلف روشهاي خاصي براي نظارت بر امور وقفي وجود داشت كه حكام و پادشاهان سعي مي كردند با وضع قوانين و روشهاي مخصوص بر وقفيات نظارت داشته باشند. منسجم ترين اين روشها، روش نظارت در دوران صفويه مي باشد.در كتاب تاريخچه اوقاف اصفهان چنين مي خوانيم :

بر اساس آنچه كه از گفته هاي شاردن مشخص مي شود، براي رسيدگي به وقفيات سلطنتي ، شخصي به نام «صدر خاصه» و براي رسيدگي به امور اوقاف عمومي شخصي به نام «صدر عامه»برگزيده مي شدند.اينچنين نظارتي باعث مي شد كه اشخاص فعال و درستكار در راس امور مربوط به اوقاف قرار گرفته و از تجاوز و تخريب و سؤ استفاده از آثار وقفي جلوگيري شود.

پس از دوران صفويه و در زمان حمله افاغنه بر اثر تعديات و تجاوزات مهاجمان و كشته شدن تعداد زيادي از متوليان موقوفات و مفقود شدن و از بين رفتن اكثر وقفنامه ها ، اوضاع نابهنجار و درهم و برهمي در امر اوقاف روي داد. علاوه بر آن از زمان شاه سلطان حسين در ميان متوليان اشخاص ظاهر فريب و نادرست راه يافته بودند و در نتيجه به اوقاف و املاك وقف تجاوزهايي شده بود. مجموع اين مسائل و نياز مالي شديد در زمان نادر شاه، باعث شد كه او به املاك و مستغلات وقفي دست انداخته و آنها را ضبط نمايد. در كتاب تاريخچه اوقاف اصفهان نقل قولي از نادر خطاب به صدرالصدور كه مسئول اوقاف اصفهان در آن زمان بود وجود دارد كه خواندن آن خالي از لطف نيست:

«نادر از صدر پرسيد:چندين مال بيكران را كه شما يعني اهل علم و طلاب گرفته و مي بريد سبب چيست؟و به كدام استحقاق صرف مي كنيد؟صدر جواب داد بدان جهت كه ما دعا گوي دولت پادشاه مي باشيم و بقاي دين و دولت بسته به دعاي ماست. نادر جواب داد :دعاي شما اصلا مستجاب نيست چه اگر دعاي شما را اثري بود رفع غائله اعداي دين را از دولت و ملت مي كرد و افاغنه و غير ايشان به شما مسلط نمي گشته بلكه رفع اعادي منوط به ضرب شمشير غازيان است و از ايشان امور دين و دولت به نظام مي باشد. پس اين وجوه را به كار ايشان بردن و خرج ترتيب و تربيت لشكريان كردن اولي است.»

اگر چه بعدا در دوران جانشينان نادر بخصوص عادلشاه تا حدي از تعديات كاسته شد و در زمان سلسله هاي بعدي ، بخصوص در دوران ناصر الدين شاه و صدارت امير كبير، تلاشهايي در جهت سر و سامان دادن به امور وقفي صورت گرفت ، ولي ديگر هيچگاه كار به نظم دوران صفويه در نيامد و روز به روز افراد سودجوي بيشتري بر امور وقفي مسلط شده و موقوفه خواران ظاهر فريب اكثر امور را در دست گرفته و به تعديات خود وسعت بخشيدند.

اين وضعيت نا بهنجار تا اواخر دوران قاجار و زمان مشروطيت ادامه داشت تا آنكه پس از بوجود آمدن تشكيلات منسجم دولتي و وزارتخانه اي مستقل جهت رسيدگي به امور وقفي ، با اهتمام دولت مجددا نظارت برقرار شده و كارها به نظم و انسجام درآمد.

سندي كه در اينجا معرفي مي شود يكي از نمونه هاي همين تلاشهاي دولتي در نظارت و اصلاح امور اوقاف مي باشد.

 

 

معرفي سند

 

سندي كه معرفي خواهد شدبر گرفته از مجموعه نگهداري شده در مركز اسناد ملي اصفهان مي باشد كه قبلا بدون هيچگونه شرح و تفسيري در يكي از نشريات مربوط به اين مركز به چاپ رسيده است.

سند مزبور از نوع نامه هاي اداري بوده و با خط زيباي شكسته نستعليق و بر روي كاغذ معمولي و با مركب مشكي، به نگارش در آمده است. ابعاد سند حدودا 12 سانتيمتر در 19 سانتيمتر بوده و حاشيه سطرها از سمت راست و  چپ 1 سانتيمترمي باشد .البته به جز سطر عنوان كه از سمت راست حدود 6 سانتيمتر فاصله دارد.

در بالاي صفحه و سمت راست آن، مهر ورود به دفتر وزارت معارف و اوقاف به همراه تاريخ ورود و شماره آن وجود دارد و در زير آن سربرگ نامه تحت عنوان «وزارت معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه ، اداره اوقاف قزوين نمره 652» قرار دارد. در سمت چپ و بالاي صفحه تاريخ نگارش نامه به تاريخ اول دلو تخاقوئيل 1300 وجود دارد كه يك عدد 25 بزرگ كه احتمالا بعدا در جايي ، احتمالا بايگاني، به آن اضافه گشته است ، وجود دارد.

سطر اول و عنوان نامه همانگونه كه نوشتم از اواسط كاغذ و با فاصله 6 سانتيمتر از حاشيه سمت راست شروع شده و تا 1 سانتيمتر به انتهاي كاغذ ادامه دارد. فاصله سطر اول از سطر بعدي حدود 2 سانتيمتر و بقيه سطور حدود 1 سانتيمتر از هم فاصله دارند.در انتهاي سطر آخر در سمت راست ، پس از آخرين كلمه يك مهر و امضاي ناخوانا وجود دارد كه احتمالا مربوط به رئيس اداره اوقاف قزوين مي باشد. و در سمت چپ با خط نه چندان زيبايي كه احتمالا دستخط وزير مي باشد جمله « ضبط شود 8 دلو 1300» نوشته شده است.

سند مزبور به تاريخ اول برج دلو 1300 شمسي به نگارش درآمده است و در تاريخ 6 همان برج يعني 5 روز بعد به دفتر وزير وارد گشته و 2 روز بعد يعني در 8 دلو ، وزير مربوطه كه احتمالا شخص ممتاز الدوله بوده است ، دستور بايگاني آنرا صادر نموده است.

موضوع سند ارسال گزارشي است كه از طرف رئيس اداره اوقاف و صنايع مستظرفه قزوين به وزير معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه آنزمان فرستاده شده است.بر اساس آنچه كه از متن سند استباط مي شود ، در شهر قزوين شخص محترم و متمكني به نام حاجي محمد علي آقاي  اميني وجود داشته كه از خيرين محل بوده و موقوفات زيادي را جهت رفاه حال مردم ايجاد كرده است. يكي از بناهاي خيريه آن مرحوم ساخت مدرسه اي در نجف اشرف و ديگري ، احداث بيمارستاني در شهر قزوين بوده كه براي اداره آنجا و مخارج آنها مجموعه اي از موقوفات را قرار داده است. متاسفانه قبل از افتتاح بيمارستان، شخص مزكور به رحمت خدا رفته و اولاد ايشان به عنوان ورثه و متولي موقوفات انتخاب مي گردند.متاسفانه متوليان جديد در كار تاسيس و افتتاح بيمارستان تعلل ورزيده و به جاي اهتمام در انجام كارهاي نيمه تمام پدر ، موقوفات را به مبلغ ساليانه شش هزار و پانصد تومان و سال بعد هفت هزار و پانصد تومان ، به شخص ديگري واگذار كرده و با پول حاصله مشغول خوشگذراني و عياشي مي شوند.

پس از انتصاب رئيس جديد اداره معارف و اوقاف قزوين ، مسئله مزبور مطرح شده و ايشان روي اين مسئله حساس گشته و مرتب به متوليان فشار وارد مي آورد كه بيمارستان را افتتاح نمايند. پس از اينكه متوجه تعلل و سستي كار آنها مي شود، فشار را بيشتر كرده و كار به برگزاري جلسات متعددي در اداره اوقاف و اداره حكومتي ، يا همان فرمانداري امروز ، مي كشد و بلاخره پس از طي جلسات متعدد قرار بر اين مي شود كه تا دو هفته مال الاجاره را تصفيه كرده و بيمارستان را افتتاح نموده و بودجه آنرا مرتب نمايند.

در پايان سند از فحواي كلام رئيس اداره معارف و اوقاف قزوين چنان بر مي آيد كه از طرف ممتازالدوله در خصوص اين موقوفه و بيمارستان مورد سوال واقع شده و نامه مزبور به نحوي جواب سوال وزير مي باشد، چون در انتهاي نامه مي نويسد«اينكه تا حال راپورت آن عرض نشده بود مي خواست بعد از اتمام و  افتتاح مريضخانه راپورت عرض نمايد اينك لازم دانسته به همين مقدار كه اقدام شده است خاطر مقدس را قرين استحضار نمايد تا بعد از افتتاح مريضخانه راپورت مفصل آن با بودجه مرتب آن تقديم شود»

 

 

باز نويسي متن سند

 

‌‌‌1-[25]

2-[ورود به دفتر كل وزارت معارف و اوقاف]

3-[تاريخ اول برج دلو تخاقوئيل  1300]

4-[6 برج دلو نمره 1471]

5-[آرم شير و خورشيد]

6-[ضميمه - ]

7-[وزارت معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه]

8-[اداره اوقاف قزوين]

9-[مقام منيع وزارت جليله اوقاف و معارف دامت شوكته]

10-[نمره 652]

11-[چنانچه خاطر مقدس انوزارت پناهي مستحضر است مرحوم حاجي محمد علي آقاي اميني مريضخانه در قزوين بنا نموده و موقوفاتي]

12-[مسمي بآقابابا و كيخونان و دو دانگ كوشگك را براي مصرف مريضخانه و مدرسه نجف اشرف قرار داده است]

13-[مدت يكسال است اولاد آنمرحوم مه متولي ميباشند تمام به مسامحه و تعلل و عياشي ميگذرانند كه ابدا در فكر ]

14-[افتتاح مريضخانه نميباشند موقعيكه چاكر بسمت رياست اوقاف تعين شده همه روزه بآنها فشار آورده]

15-[كه حاضر بشوند مريضخانه را افتتاح نمايند تا حال حاضر نشدند و اين موقوفات را برگزار كردند به شخصي]

16-[بمبلغ شش هزار و پانصد تومان1 ساله و از سال بعدهفت هزار و پانصد تومان و بعد از چندين جلسه رسمي در اداره]

17-[و حكومتي براي تصفيه و اخذ مال الاجاره از مستاجر تشكيل شده است بالاخره التزام سپردند تا 15 روز]

18-[مال الاجاره را بدهند و بمرحمت انوزارت جليله و مريضخانه را مفتوح نمايد و اينكه تا حال راپورت آن عرض نشده بود]

19-[ميخواست بعد از اتمام و افتتاح مريضخانه راپورت عرض نمايد اينك لازم دانستهبهمين مقدار كه اقدام شده است]

20-  [خاطر مقدس را قرين استحضارنمايد تا بعد از افتتاح مريضخانه راپورت مفصل آن با بودجه مرتب آن]

21-[تقديم شود]

22-[امضاي ناخوانا و مهر اداره قزوين]

23-[ضبط شود 8 دلو 300]

 

 

توضيحات:

 

1-      بر گرفته از كتاب مقدمه اي بر فرهنگ وقف

2-      همان منبع

3-   كلمه تخاقوئيل كه در زبان تركي به معني مرغ مي باشد ، يكي از نشانه هايي است كه در تقويم تركي براي معرفي سال به كار مي رود. اين نوع تاريخ نگاري كه در ايران تا سالهاي پس از مشروطه هم در دستگاه اداري وجود داشت و هم اكنون نيز در بين مردم كم و بيش شايع است، بر گرفته از تقويم دوازده حيواني تركان بود كه هر سال را به يك نوع حيوان منسوب مي كردند و پس از ذكر تاريخ معمول آنزمان ، نام سال تركي را هم اضافه مي كردند.

نام اين دوازده حيوان به شرح زير مي باشد:

سچقان«موش»  اود يا سغر «گاو نر»  بارس «پلنگ»  تفشان يا توشقان «خرگوش»  لو «نهنگ» ييلان «مار»  يونت «اسب»  قوي «گوسفند» بيجين «ميمون»  تخا قوي  «مرغ»  ايت«سگ»  تونگوز «خوك»

خوانندگان محترم جهت اطلاع بيشتر در اين خصوص مي توانند به كتاب گاهشماري در تاريخ نوشته دكتر ابوالفضل نبئي ، فصل دوم مراجعه نمايند.

 

4-  ممتاز الدوله يكي از رجال قديمي عرصه سياست در دوران مشروطه بود كه در كارنامه سياسي خود سوابق زيادي در حمايت از مشروطه داشت. او كه در اكثر كابينه ها حضور موثر داشت و مدتي هم رياست مجلس را در اختيار داشت،مدتي را با تعداد ديگري از رجال سياسي به خاطر مخالفت با قرار داد 1919 وثوق الدوله ، در شهر كاشان تبعيد بود. پس از كودتاي اسفند 1299 ممتاز الدوله هم جز محبوسين سيد ضيا بود كه پس از سقوط كابينه سياه و رئيس الوزرا شدن احمد قوام به وزارت اوقاف و صنايع مستظرفه رسيد. مرحوم عبدا... مستوفي در كتاب « شرح زندگاني من » در مورد خصوصيات اخلاقي او چنين مي گويد:

«در كابينه اعتدالي ممتاز الدوله كه جز وكلا به رياست مجلس هم رسيده بود،وزير ماليه شد.شغل خانوادگي اين وزير عضويت وزارت خارجه بود و برادرهايش ممتازالسلطنه وزير مختار پاريس و ممتازالسلطان و ممتاز همايون و ممتاز الوزرا و خودش قبل از وكالت، همه اعضاي وزارت خارجه بودند. در اين سه چهار سال آخري ممتازالدوله به سمت منشي مخصوص زئيس الوزرا ها و در كارهاي عمومي هم وارد شده بود.خوب حرف مي زد ، نويسندگي و خطش خوب ، و فرانسه را به قدر احتياج مي دانست، بسيار مودب و با وجود كوچكي جثه و بي مويي سر با كلاه گيسش مردي برازنده و در رفاقت و نگه داري سابقه بي نظير بود.»

 

 

 

فهرست منابع

 

1-      شرح زندگاني من نوشته عبدا... مستوفي جلد دوم

2-     تاريخ  بيست ساله ايران نوشته حسين مكي جلد اول كودتاي 1299

3-     ايران در دوره سلطنت قاجار نوشته علي اصغر شميم چاپ هفتم

4-     مقدمه اي بر فرهنگ وقف نوشته ابوسعيد احمد بن سلمان

5-     تاريخچه اوقاف اصفهان نوشته عبد الحسين سپنتا

6-     گاهشماري در تاريخ نوشته دكتر ابوالفضل نبئي

7-     فرهنگ فارسي معين دوره 6 جلدي

سير تحولات پزشكي از جندي شاپور تا بيمارستان عضدي

 

 

سير تحولات علم پزشكي

 

از جندي شاپور تا بيمارستان عضدي

 چكيده

 

اغلب محققاني كه در زمينه تاريخ تمدن و فرهنگ اسلامي پژوهش نموده اند ، هنگاميكه وارد مقوله علم طب به عنوان يكي از شاخصه هاي تمدن مي شوند ، پس از بيان تعدادي از احاديث بزرگان دين در خصوص اهميت بهداشت و درمان ، يك گام بلند به طول چند قرن برداشته و مستقيما به دوران اوج افتخارات علمي و پزشكي كه بزرگاني چون مسكويه ، رازي ، ابن سينا و... موجد آن بوده اند ، وارد مي شوند و دلايل افت و خيز علم طب را در اين دوران طولاني ناديده مي گيرند.

هدف من در اين نوشتار كوتاه ، روشن كردن سير تحولات علم پزشكي و بيان دلايل فراز و نشيب هاي متعدد  آن ، از دوران تاسيس دانشگاه و بيمارستان جندي شاپور، تا زمان اوج شكوفايي آن در دوران طلايي نامبرده در بالا مي باشد .

 

 

واژه هاي كليدي

 

جندي شاپور ، سيريل الگود ، عباسيان و بيمارستان عضدي

 

مقدمه

 

هرگاه كه مطلبي در خصوص روند شكل گيري تمدن اسلامي مطالعه مي كردم ، به دليل علاقه شخصي نظرم به بخش علوم و فرهنگ بخصوص علم پزشكي جلب مي گشت . ولي غالبا آنچه كه با آن مواجه مي شدم اين بود كه نويسنده ابتدا به ذكر احاديث و دستورات بهداشتي كه از زمان پيامبر اكرم(ص) ذكر شده پرداخته و سپس وارد شرح و تفسير دوراني مي شود كه امروزه آنرا با نام نهضت ترجمه مي شناسيم. آنگاه چند قرن جلوتر آمده و به ذكر احوال پزشكان نامي چون رازي و بوعلي سينا مي پردازد . اين الگوي ثابتي است كه تقريبا در اكثر منابع فرهنگ و تمدن اسلامي با آن مواجه هستيم .(1)

در خلال اين مطالعات اكثرا اين سوال مطرح ميگردد كه :

-       دلايل اين وقفه ها و يا تاريكي ها در سير تكوين علوم ، بخصوص علوم پزشكي چيست؟

-     آيا دستورات بهداشتي اسلام صرفا جنبه الهي داشته و متصل به منابع وحي و آسماني بوده يا حداقل قسمتي از آنها از تمدنهاي ديگر اقتباس گشته است؟

-        منحني و سيري كه علم پزشكي در طول اين چهار قرن طي كرده چگونه بوده است؟

-    چرا در برخي از ادوار در منابع حتي نام يك پزشك را هم نمي توان يافت ولي در دوره هاي ديگري با نوعي فوران علمي بخصوص در زمينه پزشكي مواجه هستيم؟

-    چرا نهضت ترجمه با آنهمه ابعاد وسيعش به ناگهان در زمينه علم طب فروكش كرده و اقدامات بزرگي آنگونه كه شايسته اين دوران طلايي مي باشد انجام نپذيرفت؟

-    چه شد كه مجددا زمينه ها و فرصت هايي فراهم گشت كه از درون آن پزشكان عالي مقام و نامداري چون رازي ، مسكويه و بوعلي سينا ظاهر گشت؟

هنگاميكه تصميم به انجام اين تحقيق گرفتم ، تحت تاثير قالبهاي كه از قبل در ذهن من شكل گرفته بود به اشتباه محدوده زماني تحقيق را از ورود اعراب مسلمان به ايران تا قرن 4 هجري در نظر گرفتم. اين اشتباه ناشي از قضاوتي بود كه غالبا از طرف مورخين در خصوص تاريخ ايران مي شود. نظر اكثر محققين بر اين است كه كشور ما دوره هاي متفاوتي دارد كه هر دوره واجد خصوصيات منحصر به فردي بوده و آنرا از ديگر دوره ها متمايز مي كند. اين نظر به حدي عموميت دارد كه حتي مورخ بزرگي چون اشپولر را هم تحت تاثير قرار داده و اينگونه اظهار نظر مي كند:

«يكي از مشخصات تاريخ ايران تقسيم بندي روشن و محسوس آن به دوره هاي مجزا و بزرگي است كه هريك از آنها به سهولت از ديگري متمايز مي شود و كيفيت خاص خود را آشكار مي سازد حتي در هزاره هاي اول نيز هريك از دوره هاي تاريخي به نوبه خود بر اثر يك سقوط ملي به پايان رسيده و يا آغاز گرديده است »(2)

مرحوم زرين كوب هم در كتاب تاريخ ايران بعد از اسلام مشابه اين نظر را دارد:

«پس از جنگ نهاوند . . . اعراب بر ايران استيلا پيدا كردند و با غلبه آنها دوره تاريخ قديم ايران پايان يافت و فصلي تازه در تاريخ ايران آغاز گشت»(3)

به نظر من اين قضاوت از آنجا ناشي مي شود كه تاريخ را به صورت يك مجموعه كلي نگريسته و تنها از منظر سياست به آن نگاه كنيم. اگر تاريخ تنها سرگذشت پادشاهان و بيان اخلاق سياسي آنها باشد اين قضاوت درست است ولي اگر تاريخ را به اجزاي سازنده اش تقسيم كنيم ، ديگر نمي توان اين چنين به سهولت بين ادوار مختلف تمايز قايل شويم. اين مسئله خصوصا زماني پررنگ مي گردد كه قضاوت شما در مورد اجزاي فرهنگ و تمدن بوده و منحصر به زمانهايي در ابتدا و يا انتهاي يك دوره خاص باشد.هيچگاه نمي توان گفت كه فرهنگ مردم در دوران حكومت ساساني به ناگهان دگرگون شد و ظرف چند سال اين تحول پيوند آنها را با گذشته قطع نمود.

در خصوص پيشرفتهاي علمي هم وضع به همين گونه است.اگر قرار است ما اجزاي يك تمدن را بررسي كنيم ، حتما مجبور خواهيم بود كه ريشه ها و زمينه هاي آنرا از مدتي قبل در نظر گرفته و قبول نماييم كه پيشرفتهاي علمي آهنگي منحني وار داشته و نمي توان ابتدا و انتهاي آنرا بصورت قطعي ، حداقل در يك دوره كوتاه تعيين نمود.

با توجه به دلايل ذكر شده در بالا و با توجه به بررسي هايي كه در منابع نمودم ، تصميم گرفتم كه عنوان تحقيق را كمي تغيير داده و براي توضيح بيشتر ، زمان آنرا كمي عقب تربرده  و حداقل به دوران شروع كار دانشگاه جندي شاپور برسانم.

 

طب در دانشگاه جندي شاپور

 

هر گونه بيان و اظهار نظري در خصوص تاريخ طب ايران ، نا خودآگاه نام جندي شاپور  و دانشگاه پرآوازه آنرا در ذهن انسان زنده مي نمايد.نقش غير قابل انكاري كه اين شهر در جمع آوري و تكوين علوم دنياي قديم و بخصوص علم طب دارد ، بر هيچ محقق پوشيده نيست.

هرچند كه نام جندي شاپور با نام شاپور ساساني عجين گشته  ، ولي به واقع مي توان گفت بناي اوليه اين شهر بسيار كهن  است. به نظر مي رسد كه تاسيس اوليه آن به دوران ما قبل تاريخ و زمان ورود آريايي ها برسد ولي بعدا توسط شاپور تجديد بنا گشته است. منظور اوليه او از اين تجديد بنا كه بوسيله اموال غارت شده شهر انطاكيه و نيروي كار اسيران رومي صورت گرفته  بود ، ايجاد مسكني براي استقرار اسيران رومي و يوناني و استفاده از تخصص هاي آنان بود.(4)

اما چه چيز باعث شد كه در طول زمان اين شهر تا حدودي تغيير كاربري داده و چهره آن به صورت شهري مبتكر و پيشرو در علوم زمان بخصوص علوم يوناني و هندي درآيد؟ به نظر مي رسد كه علت آنرا در دو مقوله مجزا از هم بايد جستجو كرد:

علت اول اهتمام شديدي بود كه پادشاهان ساساني ، كه به نوعي يك حكومت ديني تشكيل داده بودند ، نسبت به جمع آوري كليه بخشهاي پراكنده اوستا و آموزه هاي ديني زرتشتي داشتند. قسمت عمده كتاب مقدس زرتشتيان ، كه بيشترشامل قسمتهاي علمي آن مي باشد ، به دليل حمله اسكندر و پس از آن بي مهري و كم توجهي پارتيان ، پراكنده گشته بود و اكنون ضرورت جمع آوري آن به طرز محسوسي احساس مي شد. مورخ شهير تاريخ ساسانيان ، كريستين سن در اين خصوص چنين مي گويد:

«كتب مذهبي اوستايي در اثر بقاي كيش زرتشتي در دوران تاريك غلبه اسكندر و سالهاي بعد از آن ، همچنان محفوظ مانده بود ، ولي آثار اوستايي در زمينه هاي غير ديني مانند طب ، نجوم ، جغرافيا و فنون به طور عمده به هندوستان ، يونان و كشورهاي ديگر پراكنده شده بود.اكنون جمع آوري مجدد اين آثار وجهه همت شاپور قرار گرفت و دستورات لازم درباره آن صادر گرديد. ظاهرا در اين دوره در ريشهر ، ناحيه اي در شوش هياتي از نويسندگان تاسيس شد كه كارشان ثبت مطالب مربوط به نجوم و علوم سري به زبان مخصوص و شايد با علامات رمزي به نام گشتك بود . . . » (5)

دومين عاملي كه انباشت و پيشرفت علوم دنياي قديم را در اين شهر باعث شد ، ماجراي مهاجرت علماي نسطوري بود كه مقارن اين دوره به جندي شاپور آمده و تحولي عمده در تاريخ آن ايجاد نمودند.

خلاصه ماجرا از اين قرار بود كه شهر الرها يا ادسا به دليل موقعيت سوق الجيشي و مهمش همواره مورد توجه دانشمندان يوناني و ايراني قرار داشت و مدرسه معروفي به همين نام در آنجا ساخته شده بود.الرها يك شهر كاملا يوناني بوده و به دليل نفوذ فراوان كليسا و علماي مسيحي بخصوص پاپ سايه اي از تعصب مذهبي بر آن گسترده شده بود و اين درست برخلاف جندي شاپور بود كه از هر تعصبي فارغ و آزاد بوده و محدوديتي براي دانشمندان نداشت.(6)

تعدادي از علماي متعصب مسيحي كه همواره هرگونه نوآوري در زمينه مسائل علمي را بدعت در دين به حساب مي آوردند پس از مدتي با اسقفهايي كه در اين دانشگاه مشغول تدريس علوم مختلف و بخصوص پزشكي بودند دچار اختلاف نظر شده و اين اختلاف نظر را به پاپ منتقل كردند. پاپ هم از طرف كليساي مسيحي مدرسين مدرسه را تكفير كرده و به دنبال آن مدرسه الرها توسط امپراطور روم بسته شد. جماعت علماي حاضر در دانشگاه هم كه آوازه جندي شاپور را شنيده بودند به آنجا سرازير شدند. شايد يكي از دلايل مهم چنين مهاجرتي آزادي مذهبي و صلح و امنيتي بود كه بر شهر جندي شاپور حاكم گشته بود.حدود يك قرن صلح و امنيت كه حاصل اتمام جنگهاي بين ايران و روم بود باعث شده بود كه تدريس علوم  و بخصوص علوم پزشكي به روال عادي درآمده و بدين طريق علوم يوناني از طريق مهاجرين شهر الرها به ايران سرايت كرد. شدت اين تاثير پذيري به حدي بود كه مدرسه جندي شاپور كاملا تحت نظر علماي نسطوري اداره مي شد.سيريل الگود محقق توانمند تاريخ پزشكي ايران دراين باره  مي گويد :

«هنگاميكه شاپور بر تخت سلطنت نشست شهر را وسعت داد و تاسيس دانشگاه نيز در آن شهر به وي نسبت داده شده است تصور مي شود اين دانشگاه تحت نظر اولياي كليساي نسطوري اداره مي شده زيرا پزشكان و روحانيون موظف بودند هر روز پيش از آغاز خدمت روزانه در مراسم دعاي صبحگاهي شركت جويند » (7)

از سير تحولات مدرسه جندي شاپور در بقيه دوران حكومت ساسانيان اطلاع چنداني در دست نداريم و همين قدر ميدانيم كه پزشكان متبحري از اين مدرسه به اطراف كشور و حتي كشورهاي همجوار گسيل مي شده اند كه نام برخي از آنان در آثار بزرگاني چون سعدي ، جاودانه گشته است. (8)

مقارن ظهور اسلام و حمله عرب به ايران مدرسه در اوج اقتدار علمي خود به سر برده و غناي آن زمينه ساز تحولات بعدي در علم پزشكي شد. گرچه شهر در سال 636 ميلادي به سردار سپاه اسلام تسليم گشت ، ولي دورانديشي مسلمانان و آوازه علمي دانشگاه باعث شد كه از گزند حوادث مصئون بماند تا سالهاي سال همچنان به عنوان پرچمدار علوم پزشكي دنياي قديم و بخصوص علوم يوناني مطرح باشد. گرچه با مهاجرت اساتيد مبرز آن به بغداد كم كم خورسيد پرآوازه آنجا رو به غروب رفت و بغداد جاي آنرا گرفت ولي همواره شهرتش به عنوان زمينه ساز تحولات و پيشرفتهاي علم پزشكي در اسلام باقي ماند.

به عنوان نكته پاياني اين بخش دو اظهار نظر از دو نفر از پژوهشگران تاريخ تمدن اسلامي را براي مزيد اطلاع خوانندگان محترم مي آورم.      سيريل الگود مي گويد:

«از جمله ، طب عرب در زمان مامون از منابع مختلفي فراهم گرديده و از همه بيشتر مديون افكار يونانيان بود و اين از روزي كه داريوش دموكدس را مجبور ساخت مهارت علمي خود را به كار اندازد روز به روز افزايش مي يافت. با وجود اين درست نيست بگوييم كه مطالعه آثار يوناني نخستين بار به وسيله خلفاي عباسي امكان پذير گرديده است زيرا اصول طب كه در جندي شاپور متداول بوده نيز تا اندازه زيادي يوناني بوده و تصور مي رود مدتها پيش از چيرگي عرب بر ايران ، ترجمه هاي سرياني در كنابخانه بيمارستان موجود بوده است . به همين نحو نبايد افتخار گشايش عصر ترجمه را كه در زمان مامون در بغداد معمول شده و به اوج خود رسيده بود به اين خليفه منسوب دانست.» (9)

همچنين سيد حسين نصر در اظهار نظري مشابه معتقد است كه :

«پيوستگي بزرگ  ميان طب اسلامي و يوناني را بايد در پزشكي اواخر عصر ساساني خصوصا در مدرسه جندي شاپور جستجو كرد نه اسكندريه . به هنگام ظهور اسلام جندي شاپور بهترين دوران خود را مي گذرانده است. مدرسه مزبور كه مهمترين مركز پزشكي عصر به شمار مي آمد محيطي بود كه مركز تجمع دانشمنداني با مليتهاي گوناگون بود و سنتهاي پزشكي يوناني ، هندي و ايراني را با هم درآميخته زمينه را براي پزشكي اسلامي آماده مي كرد.» (10)

  

پزشكي در دوران اموي

 

يكي از ادوار پرابهام و تاريك تاريخ سرزمين ايران يك قرن و نيم ابتداي استيلاي مسلمانان بر آن است.اطلاعات ما از تحولات انجام شده در اين دوران ، در عرصه هاي اجتماعي ، فرهنگي و علمي بسيار ناچيز است و به جرائت مي توان گفت كه منبع يا ماخذ قابل اعتمادي براي روشن شدن تاريخ علم در اين دوران موجود نيست . به قول ا . س . كندي :

«از قضا آگاهي ما درباره علم در عصر ساساني بيش از اطلاع ما از همين زمينه در صد سال استيلاي عرب مي باشد.» (11)

اين تاريكي كه بر كليه عرصه هاي  تاريخ ايران در اين دوران سايه افكنده ، باعث بروز اظهار نظرهاي متفاوت و گاهي متضاد در بين مورخين گشته است.چنان كه برخي قوم عرب را ، قومي بي فرهنگ و بي توجه و حتي دشمن علم و دانش دانسته و معتقدند كه مسلمانان به هر كجا كه وارد شده علما را كشته و كتابخانه ها را سوزاندند . (12) برخي ديگر توصيه هاي اسلام در خصوص لزوم يادگيري علوم را ملاك قرار داده و مسلمانان را در همه جا حامي علم و دانش دانسته اند. (13)

تا آنجا كه مربوط به موضوع تحقيق ما مي شود به جرائت مي توان گفت كه مسلمانان بعد از فتح جندي شاپور نه تنها قتل و ويراني و كتاب سوزي نكردند بلكه با مردم با خوش رفتاري معامله كرده و مدرسه طب را دست نخورده در اختيار استادان مسيحي باقي گذاشتند (14) و حتي نويسنده شهيري چون سيد حسين نصر معتقد به استمرار حركت علمي جندي شاپور در مقياس وسيعتر مي باشد. هرچند كه براي ادعاي خود دليلي ذكر نكرده است :

«از يك جهت فعاليت علمي اين دوره ادامه فعاليتهايي بوده كه از اواخر عصر ساساني آغاز شده بود اما به مقياسي بسيار وسيعتر »(15)

آنچه مسلم است پس از پيروزي عرب بر ايران يك دوره سكوت و خاموشي از نظر علوم بخصوص علم طب در ايران ايجاد شد . از تمام آنچه كه به عنوان فعاليت علمي مي توانيم از آن نام ببريم ، در تمام خلافت دوران امويان در دمشق خبري در دست نداريم و در خصوص علم طب اگرچه از وجود مدرسه جندي شاپور و ادامه حياتش اطلاع داريم و لي از نحوه كار و سير تحولات علمي آن بي اطلاع هستيم. به قول الگود در تاريخ آن زمان حتي يك نام ديده نمي شود كه فعاليت مدرسه را در فاصله بين بازگشت حارث بن كلده به نزد پيامبر و خوانده شدن آن استاد دانشمند (جورجيس اول) به نزد منصور دوانيقي نشان دهد .(16)

اما دليل اين تاريكي و خاموشي چيست ؟ آيا در اين دوران فعاليتهاي علمي در سطح وسيع آنچنان كه در دوران ساسانيان وجود داشته ، ادامه يافته است و به دليل از بين رفتن منابع و شواهد امروزه  اطلاع درستي از آنها در دست نيست؟ يا اينكه پس از استيلاي عرب آهنگ فعاليتهاي علمي كند و يا راكد شده و به همين دليل اين دوران سكوت و خاموشي بر سير تحولات علمي بخصوص طب سايه گسترده است ؟

به گمان  مي رسد كه نظر دوم واقعي تر و با سير حوادث روي داده در طي اين صدوپنجاه سال بيشتر منطبق باشد. دليل اين ركود علمي را در چند چيز مي توان دانست . اول اينكه اين نكته مسلم است كه اعراب فاتح چيزي در زمينه علم و فرهنگ نداشتند كه بر معارف ايران بيفزايند. منابع مطالعه درباره وضع علوم و طب مقارن ظهور اسلام در شبه جزيره عربستان و در ميان مسلمانان بسيار ناچيز است و اگر چيز مختصري هم در اين خصوص موجود بوده ، از بين رفته و به دست ما نرسيده است . اگر از آثار پزشكي كه بعدا نوشته شده بگذريم ،  جز اشارات پراكنده اي كه در اشعار عرب و در خود قران وارد شده چيز ديگري در دست نداريم. (17) دليل دومي كه به نظر نگارنده مي رسد در واقع همان رابطه اي است كه بين قوم غالب و مغلوب شكل گرفته و در اين مورد اين رابطه در بين اعراب فاتح و ايرانيان مغلوب وجود داشته است . اگر بپذيريم كه گسترش فعاليتهاي علمي هميشه در طول تاريخ در پناه حمايت حكومت ها و سلسله هاي محلي قرار داشته و بدون پشتيباني مادي و معنوي آنها اينگونه فعاليتها امكان پذير نبوده است ، و اگر بپذيريم ، هرچند كه ممكن است به مذاق ما خوش نيايد ، كه ما قوم مغلوب بوده و اعراب نگاه فاتحانه اي به ما داشته اند ، ديگر نبايد انتظار شكوفايي علم و دانش و بخصوص علم طب را در اين دوران داشت. سراسر دوران حكومت امويان ، ايران دستخوش حوادث و جنگ و آشوب هاي فراواني بود كه هر كدام از آنها باعث مي شد دانشمندان و اطباء  به جاي پرداختن به مسائل علمي تنها به فكر حفظ جان و مال و احيانا موقعيت خودشان باشند. در ضمن از آنجا كه ايران از سرزمينهاي مفتوحه بود ، در نظر اعراب به عنوان عرصه اي براي گسترش اسلام ، منبع ثروت براي تاميين مخارج حكومت اسلامي و احيانا مركزي كه ممكن است ياغيان و ناراضيان حكومت اسلامي آنجا را پناهگاه خود كنند نگريسته مي شد و به دليل همين ديدگاه ميدان و جولانگاهي براي دانش پروري و علم اندوزي باقي نمي ماند. ويكتور دانر در اين باره مي گويد :

«در ابتدا (دوران اموي)به بخش ايراني عالم اسلام توجه اندكي شده بود زيرا مركز صحنه كه در دست پيشگامان و راهنمايان بود نخست در حجاز و سپس بعدها در دمشق و بغداد قرار داشت . اين امر تا حد زيادي بواسطه خاستگاههاي اسلام در حجاز و جابجاييهاي بعدي پايتخت آن و انتقال بعدي مراكز فرهنگي به جاهاي ديگر . . . بود.» (18)

با توجه به همه مسائل گفته شده در بالا و با پذيرش اينكه ما در آن زمان كشوري مستقل نبوده و به عنوان بخشي از حكومت اسلامي كه از مركز آن در خارج از ايران قرار داشت ، محسوب مي شديم ، مي توان اين دوران دويست ساله ركود علمي ، خاموشي فرهنگي ، ابهام تاريخي و يا به قول مرحوم دكتر زرين كوب دو قرن سكوت را توجيه كرد.

  

عباسيان و تحولات علم طب

 

با فروپاشي دولت اموي و روي كار آمدن عباسيان ، نگرش طبقاتي كه در زمان آنها به وجود آمده و برتري عرب را بر عجم تبليغ مي كرد تضعيف شده و خلفا گرايش بيشتري نسبت به حضور عنصر ايراني در دستگاه خلافت پيدا كردند. يكي از مصاديق بارز اين تمايل حضور پزشكان ايراني در دستگاه خلافت از زمان منصور به بعد بود. اين حضور به حدي پررنگ جلوه گرشد كه برخي نويسندگان معتقدند ، منسب وزارت كه در ابتداي دوران عباسي شكل گرفت اغلب در اختيار پزشكان قرار مي گرفت.(19)البته به نظر نگارنده شايد اين نكته از نظر اين نويسندگان مخفي مانده باشد كه در آن زمان اهل علم به يك يا چند شاخه از علوم بسنده نكرده و معمولا عالم به همه علوم زمانه بخصوص پزشكي بودند.

منصور به دليل بيماري سوهاضمه اي كه همواره از آن رنج برده و پزشكان مخصوص خليفه از درمان آن عاجز مانده بودند ، از جورجيس بختيشوع رئيس دانشگاه جندي شاپور دعوت نمود كه به بغداد بيايد. بختيشوع پسرش را به عنوان رئيس دانشگاه منصوب نموده و خودش به همراه تعدادي ديگر از همكارانش به بغداد وارد شد. اين آغاز نفوذ پزشكان غير عرب به دربار خليفه بود. در كتاب مختصرالدول در خصوص اين اتفاق چنين نوشته شده است:

«اين هيئت با عزت و احترام مورد استقبال قرار گرفت و چند روز بعد خليفه داستان بيماري اسف انگيز خود را با جورجيس در ميان گذاشت و با كمال خوشوقتي وعده درمان خود را از او استماع كرد . معالجه با موفقيت كامل انجام گرفت و متعاقب آن از جورجيس خواسته شد كه با سمت سر پزشك خليفه در دربار باقي بماند» (20)

اين حضور به عنوان نقطه عطفي براي خاندان بختيشوع و كليه پزشكان غير عرب به حساب مي آيد چون اولا به غير از جورجيس كه علاوه بر علم طبابت در علم ترجمه هم متبحر بوده و شهرتي به سزا داشت و گفته مي شود از اولين مترجمان آثار طبي به زبان عربي بود (21) ، بقيه خاندان او و فرزندانش براي ساليان دراز(تا زمان عضدالدوله)در دربار خلفاي عباسي مي زيستند. فرزندان بختيشوع گرچه اعتبار علمي پدر را نداشتند و بيشتر به امور سياسي مشغول بودند ، ولي به هر حال همواره مقرب درگاه بودند. ثانيا حضور آنان به منزله فتح بابي بود براي حضور ديگر اطباي غير عرب در دستگاه خلافت كه از مهمترين آنها مي توان به خاندان ماسويه طبيب اشاره كرد.

ماسويه پزشك به همراه پسرانش ميكائيل و يوحنا در دستگاه هارون الرشيد نفوذ كرده و به دليل شهرت علمي كه داشتند به رقابت با خاندان بختيشوع پرداختند. از ميان پسران ماسويه يوحنا از شهرت علمي و طبي بيشتري برخوردار بود و در دوران چهار خليفه عباسي يعني مامون ، معتصم ، واثق و متوكل به امر طبابت و ترجمه آثار يوناني اشتغال داشت. الگود در مورد او مي گويد:

«يوحنا فرزندي نداشت كه نام او را زنده نگه دارد ولي در عوض كتب و آثار فراواني از خود به يادگار گذاشت . اين نوشته ها تقريبا تمامي رشته هاي طب از جمله طب باليني ، زنان ، داروسازي و تشريح را حتي به صورتي ساده تر شامل مي شوند.» (22)

از تحولات عمده اي كه به عنوان اوج افتخار علمي دنياي اسلام محسوب گشته و زمينه ساز پيشرفتهاي بعدي بود ، نهضت ترجمه مي باشد. البته در اين مورد منابع مختلف بحث هاي فراواني كرده اند و قصد ما تنها بررسي تاثير آن بر تطورات علم طب است .

نهضت ترجمه كه از اوائل دوران عباسي شروع شده بود در دوران مامون با شروع به كار بيت الحكمه به اوج خود رسيد. اين دوران به قدري داراي اهميت است كه به جرائت مي توان گفت يكي از اعصار مهم تاريخ پزشكي مي باشد.اشتياق فراواني كه در بين مترجمين ، كه اكثر آنها پزشكان دربار خليفه بودند ، براي ترجمه آثار طبي يوناني وجود داشت و حمايتي كه از طرف خلفاي وقت از اين حركت علمي صورت مي گرفت و دقتي كه مترجمين براي ترجمه اين آثار به كار مي بردند ، همه از جمله عواملي بود كه اين دوران را به دوره اي طلايي در شكوفايي علمي بخصوص علم طبابت تبديل كرد. اهميت اين خيزش علمي، از نظر ترجمه آثار و پيشرفتها ي علوم در حدي است كه برخي نويسندگان اين دوران را معادل دوره تجديد حيات علمي در غرب مي دانند و معتقدند كه مترجمان اروپايي از نظر سبك ترجمه و دقت لازم به مراتب از همكاران عرب خود عقب تر بودند.(23) همانطور كه قبلا نيز گفتم اكثر اين مترجمان پزشكان مسيحي بوده و در دربار خليفه زندگي مي كردند.در كتاب طبقات الطباء نام تعداد زيادي از اين پزشكان ذكر گشته است كه از شاخص ترين آنها مي توان به اسرائيل بن ذكريا ، ثابت بن قره ، يوسف الساهر ، سنان بن ثابت ، هلال بن ابراهيم و . . . اشاره كرد. (24)گرچه تعدادي از آنها به دنبال زراندوزي هم بوده اند ولي اكثر آنان در تحولات عمده اي كه در وضعيت بهداشت و درمان ايجاد شده دخيل بوده اند كه به عنوان مثال مي توان از سنان بن ثابت نام برد. الگود در مورد آن چنين مي گويد:

«سنان در طب نيز در سازمان دادن بيش از درمان كردن استاد بود وي از كمكها و همفكري هاي وزير علي بن عيسي هم استفاده مي كرد و اين دو به كمك هم توانستند خدمات بهداشت عمومي را به پايه اي از كمال كه تا آنروز سابقه نداشت برسانند.بغداد در آن زمان به كمبود بيمارستان دچار بود و در تمامي شهر فقط چهار بيمارستان براي رفع احتياج وجود داشت... بنا بر اين علي بيمارستان ديگري به خرج خود در قسمت غربي شهر....بنا كرد اين بيمارستان به پيشنهاد سنان تحت نظر ابوعثمان سعيد بن يعقوب الدمشقي كه پزشك مخصوص وزير و سر پزشك كليه بيمارستانهاي بغداد بود قرار گرفت. همچنين وضع بيمارستانها و مقررات قبول بيماران را بهبود بخشيد.»(25)

يكي از شاخه هاي پزشكي كه در اين دوران به اوج شكوفايي خود رسيد ، چشم پزشكي بود. گرچه مسلمانان در داروسازي هم پيشرفتهاي زيادي داشتند ولي ابداع روشهاي جديد در چشم پزشكي از افتخارات طب اسلامي بود. دانش و هنر چشم پزشكي در ميان روميان و يونانيان چندان پيشرفته نبود.مسلمانان دانسته هاي اين دو ملت را از طريق ترجمه به دست آورده و سپس بر آنها افزودند.(26)بر اثر پيشرفت اين علم مسلمانان قادر بودند كه بسياري از بيماريهاي چشم را توضيح داده و درمان آنها را بيان نمايند . به خصوص در زمينه جراحي چشم به پيشرفتهاي چشم گيري دست پيدا كرده و حتي در عمل جراحي كاتاراكت (آب مرواريد) روش ابداعي آنان تا سالها مورد استفاده پزشكان غربي بود.

پس از به خلافت رسيدن متوكل به دليل سخت گيري هايي وي در مسايل مذهبي و تعصبي كه روي غير مسلمانان بخصوص پزشكان داشت ، حرفه پزشكي سخت تحت فشار قرار گرفت. (27) همانطور كه در ابتداي مقاله هم بيان كردم هرگاه حمايت دولتي از بخش تحقيقات علمي و دانشمندان كم شود علم و دانش خود به خود به سمت ركود و حتي قهقرا پيش خواهد رفت. زمان متوكل يكي از همين ادواري است كه سياست خليفه باعث ايجاد ركود در علم طبابت شد و اين امر تا زمان آل بويه ادامه داشت. گرچه مراكز طبي و بيمارستانهاي محدودي كه قبلا شكل گرفته بود به كار خود ادامه مي دادند ولي سياست متوكل در تقليل هزينه ها و اعمال محدوديت هاي سخت بر غير مسلمانان و بخصوص پزشكان كه اغلب مسيحي بودند موثر واقع شده و باعث بروز ركود علمي شد كه تا ورود ديلميان به دستگاه خلافت عباسي ادامه داشت.

 

تاثيرآل بويه در تحولات علم طب

 

با ورود آل بويه به عرصه سياست و اعمال نفوذ در دستگاه خلافت بار ديگر فضاي نسبتا مناسبي براي تنفس دانش و فرهنگ بوجود آمد و پزشكان مجددا به كارهاي علمي روي آوردند.معزالدوله ديلمي كه اميري با نفوذ و قدرتمند بود و تحت تاثير تمايلات ترك و عرب قرار نداشت ، يك آرامش نسبي جهت علما و پزشكان فراهم آورد. گرچه ارزش علمي دوران او با دوران مامون برابر نبود ولي تشويق و تقويتي كه از پزشكان به عمل مي آورد ، باعث فراهم شدن زمينه اي شد كه در دامان آن پزشكان بزرگي چون ابن سينا و رازي متولد شوند. ابن العبري در كتاب خود در مورد اين دوران چنين مي گويد:

« بدين ترتيب اين گونه مطالعات و تفكرات كه مرده بودند جاني تازه يافتند و مشتاقان اين حقايق كه پراكنده بودند بار ديگر انجمن آراستند. جوانان به تحصيل و مطالعه تشويق شدند و پيران به ارشاد و تربيت مامور گشتند. ميدان آزاد و وسيع شد و بازار قابليت ها كه قبلا خريدار نداشت گرم و رايج گرديد.» (28)

يكي از كارهاي بزرگ امراي آل بويه بخصوص عضد الدوله اهتمام فراواني بود كه در امر ساختن بيمارستان داشت و بيمارستانهاي زيادي در شهر هاي مختلف برپا كرده و در هركدام پزشكان نامداري را مسئوليت داده و به كار گمارد. البته افتخار ابداع روشهاي درماني بيمارستاني را بايد تا اندازه زيادي از آن ايرانيان دانست . بيمارستانهايي كه در دوران اسلامي در شهرهاي مختلف بخصوص بغداد ساخته مي شد معمولا از الگوي بيمارستان جندي شاپور پيروي كرده و جالب اينكه تاميين كننده كادر پزشكي و پرستاري اين بيمارستانها تا ساليان دراز همچنان مركز جندي شاپور بود. اگر گفته شود كه اصول ساساني دچار مرگ شد تا حيات در كالبد نوزاد اسلام دميده شود سخني به گزاف گفته نشده است.(29) در اين بيمارستانها كه به مانند مراكز درمان دانشگاهي امروزي عمل مي كردند همه انواع كارهاي پزشكي و داروسازي انجام مي شد و در كنار آن پزشكان با سابقه به آموزش اطباء جوان مي پرداختند. البته قبل از عضد الدوله بيمارستاني در قسمت قديمي شهر ساخته شده بود كه در جنوب غربي و طرف دروازه كوفه قرار داشت. (30) اين بيمارستان از قديم الايام به عنوان مريضخانه مركزي بغداد به حساب آمده و اكثر اطباي بغداد از دوران بختيشوع تا زمان تاسيس بيمارستان عضدي در آنجا مشغول به كار بودند. عضدالدوله به دليل اهتمام و عشقي كه به امر ترجمه مطالب علمي و پزشكي و تربيت اطباء نامدار داشت بيمارستانهاي بزرگي را در شهرهاي مختلف از جمله شيراز و بغداد برپا كرد.بيمارستان بغداد در سال 982 ميلادي تكميل شد و او براي استخدام كاركنان لازم از بهترين پزشكاني كه در عراق ممكن بود پيدا شوند دعوت به كار كرد. به طوري كه مورخين مي نويسند تعداد كاركنان اين بيمارستان به حدود هشتاد تن مي رسيد.(31)

در بستر چنين شرايط فراهم آمده اي بود كه پزشكان بزرگ و نامداري چون ابوعلي احمد بن مسكويه ، بوعلي سينا ، رازي و علي بن عباس پرورش يافتند كه همواره به عنوان افتخارات علمي دنياي قديم بر پهنه آسمان فرهنگ و دانش اين سرزمين مي درخشند.

 

نتيجه گيري

 

پيشرفت علم پزشكي در ايران ،  و با كمي تامل در كل جهان اسلام ، از دانشگاه جندي شاپور آغاز شد. ضرورتي كه ساسانيان در جمع آوري قسمتهاي مختلف اوستا احساس مي كردند ، باعث شد كه بخشهاي پراكنده طبي اين كتاب مقدس هم ، از كشورهاي مختلف از جمله هندوستان جمع آوري شده و به صورت منسجم درآيد. پس از تكفير اساتيد مسيحي مدرسه الرها توسط پاپ ، آنها به دليل عدم وجود تعصب مذهبي در جندي شاپور ، به اين مركز سرازير شدند. به تبع اين حضور، دانش و علوم طبي يوناني هم به مدرسه وارد شده و سنگ بناي علم پزشكي براي ادوار بعدي گذاشته شد.

با هجوم اعراب مسلمان به امپراطوري ساساني ، هرچند مدرسه جندي شاپور از آسيب و گزند در امان مانده و اعراب متعرض اساتيد آن نشدند ، ولي به دليل وجود جو آشوب و تشنجي كه در دو قرن اوليه اسلام ، در مناطق مختلف وجود داشت ، عملا قدم موثري براي پيشرفت بيشتر برداشته نشد و مدرسه در حالت ركود باقي ماند.

با اهتمام خاصي كه عباسيان به ترجمه آثار علمي ديگر كشورها بخصوص آثار يوناني نشان دادند ،  بار ديگر علم طب رونق گرفت ولي اين بار مركز ثقل آن با هجرت اساتيد جندي شاپور به بغداد ، به اين شهر منتقل شده و علما و پزشكان به صورت فعال به كارهاي علمي و ترجمه آثار ساير ملل پرداختند و براي اولين بار ، در اين شهر بيمارستاني با سبك مشابه بيمارستان جندي شاپور ، بوجود آوردند.

با سخت گيري هايي كه از دوران متوكل به بعد در مورد اساتيد و پزشكان غير مسلمان اعمال مي شد و با كاهش هزينه هاي مربوط به امور علمي ، يكبار ديگر پيشرفت علم طب دچار يك ركود نسبي شد كه تا بر آمدن دولت ديلميان به طول انجاميد.

پس از روي كار آمدن حكومت آل بويه و ارزش و احترامي كه اين خاندان براي دانشمندان و پزشكان قائل بودند ، بار ديگر بارقه اميد در دل اهل علم تابيدن گرفت و زمينه و بستر مناسبي فراهم شد كه از دل آن بزرگترين مفاخر علم پزشكي دنياي قديم يعني رازي ، ابن سينا ، مسكويه و ... پا به عرصه فرهنگ و دانش نهادند.

 

 

 

فهرست منابع:

1-    الگود ، سيريل ، تاريخ پزشكي ايران و سرزمين هاي خلافت شرقي،ترجمه دكتر باهر فرقاني ، امير كبير ،1371

2-   اشپولر ، برتولد ، تاريخ ايران در قرون نخستين اسلامي ، ترجمه جواد فلاطوري ، علمي فرهنگي ، 1373

3- ابن ابي اصيبعه ، موفق الدين ابوالعباس احمد بن قاسم سعدي خزرجي ، عيون الانباء في طبقات الطباء ، تصحيح نزار رضا ، چاپ بيروت

<P class=MsoNormal dir=rtl style="TEXT-JUSTIFY: kashida; MARGIN: 0cm 36pt 0pt 0cm; TEXT-INDENT: -18pt; TEXT-ALIGN: justify; TEXT-KASHIDA: 0%; mso-list: l2 level1